مفاهیم اقتصادی به بیان ساده؛ آزادسازی قیمت حامل های انرژی – قسمت دوم
بر اساس داده‌های منتشر‌شده در نشریه آرگوس، قیمت فوب خلیج فارس بنزین معمولی در ۲۱ نوامبر مصادف با ۳۰آبان برای هر لیتر بیش از ۴۳ سنت است که بر اساس ارز آزاد (۴۲۰۰ تومان) حدود ۱۸۰۰ تومان می‌شود. در واقع قیمت بنزین در ایران همواره کمتر از قیمت فوب خلیج فارس بوده و تنها اواخر سال ۹۴ یعنی زمانی که قیمت نفت به کمتر از ۳۰ دلار بر بشکه رسید، قیمت بنزین داخلی با قیمت فوب هم‌تراز شد. اما قیمت نفت در عرض چند ماه مجددا به بالای ۴۰ دلار رسید و قیمت بنزین نیز در بازارهای جهانی همراستا با آن رشد کرد. با وجود گذشت نزدیک به سه سال از آن روزها، قیمت بنزین در ایران همچنان روی هزار تومان ثابت باقی مانده است.
در قسمت اول بحث آزادسازی قیمت حامل های انرژی گفتیم که نحوه قیمت گذاری بنزین در ایران هیچ گونه تناسبی با قیمت جهانی آن ندارد. یکی از پیامدهای این کار استفاده بیش از حد مردم از خودروی شخصی خود است در حالی که در دنیا استفاده از خودروی شخصی به این شکل رایج در ایران نیست. در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه دولت ها با ارائه خدمات مناسب اقدام به گسترش و نوسازی شبکه های حمل و نقل عمومی می نمایند. بر اساس داده‌های منتشر شده در نشریه آرگوس، قیمت فوب خلیج فارس بنزین معمولی در ۲۱ نوامبر مصادف با ۳۰ آبان برای هر لیتر بیش از ۴۳ سنت است که بر اساس ارز آزاد (۴۲۰۰ تومان) حدود ۱۸۰۰ تومان می‌شود. در واقع قیمت بنزین در ایران همواره کمتر از قیمت فوب خلیج فارس بوده و تنها اواخر سال ۹۴ یعنی زمانی که قیمت نفت به کمتر از ۳۰ دلار بر بشکه رسید، قیمت بنزین داخلی با قیمت فوب هم‌تراز شد. اما قیمت نفت در عرض چند ماه مجددا به بالای ۴۰ دلار رسید و قیمت بنزین نیز در بازارهای جهانی همراستا با آن رشد کرد. با وجود گذشت نزدیک به سه سال از آن روزها، قیمت بنزین در ایران همچنان روی هزار تومان ثابت باقی مانده است.
اما نرخ ۱۸۰۰ تومان تنها قیمت بازاری این سوخت در فوب خلیج فارس است. قیمت واقعی بنزین، یعنی قیمت فوب به علاوه هزینه‌های توزیع از جمله هزینه انتقال، هزینه تلفات و دستمزد جایگاه‌داران به مراتب بیشتر از این مقدار است. در داخل کشور هرگز رقم دقیقی برای هزینه‌های توزیع به دست نیامده است، اما برخی کارشناسان بر این باورند که برای توزیع هر لیتر احتمالا بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ تومان هزینه می‌شود. در واقع قیمت واقعی بنزین در حال حاضر بر اساس نرخ ارز آزاد بیش از ۲۰۰۰ تومان است و دولت برای هر لیتر بنزین بیش از ۱۰۰۰ تومان یارانه پرداخت می‌کند. رتبه ایران از نظر قیمت ارزان بنزین بعد از کشور ورشکسته ونزوئلا و کشور عربستان در جایگاه سوم قرار دارد. این درحالی است که عربستان اخیرا اعلام کرده است در سال ۲۰۱۸ قیمت هر لیتر بنزین خود را به قیمت ۱۸۰۰ تومان افزایش خواهد داد. لذا می توانیم با افتخار اعلام کنیم در کل دنیا در ارزانی قیمت بنزین جایگاه دوم را به دست آورده ایم!!!
وقتی هزینه بنزین کم باشد، همان طور که در قسمت قبل گفته شد صبح ها افراد زیادی منتظر سرویس ادارات هستند که قصد جابجایی از یک سمت شهر به سمت دیگر را دارند. وقتی هزینه حمل و نقل کم باشد افراد در انتخاب منزل خود فاصله تا محل کار را جدی نمی گیرند اما با افزایش قیمت بنزین و آزادسازی قیمت حامل های انرژی این محدودیت جدی گرفته می شود. لذا تقاضا برای مسکن در تقاط مختلف تهران به کلی تغییر می کند و به تبع آن قیمت زمین و مسکن در تهران تغییر خواهد کرد. همچنین همواره گفته می شود که افزایش قیمت بنزین به دلیل وجود سفرهای ضروری فوق تاثیر در رفتار مصرفی ندارد و صرفا هزینه ها را بالا می برد. در پاسخ باید گفت با توجه به توضیحات بالا مشاهده می شود در بلند مدت سفرهایی که به نظر ضروری است نیز کاهش می یابد. تجربه گسترش محدوده طرح ترافیک تهران نیز نشان داد که حجم سفرهای غیرضروری به مراتب بیشتر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می رسد.
متاسفانه برخی تصور می کنند راه حل اصلی در حل مشکل ترافیک اقداماتی نظیر ساختن اتوبان های جدید، یکسره کردن خیابان ها و … است. تردیدی نیست که این ها اقدامات مکمل و جانبی خوبی است ولی حلال مشکل ترافیک نخواهد بود. به کرات در دنیا نیز تجربه شده است. وقتی این قبیل اقدامات انجام می شود ترافیک موقتا کم اما به تدریج دوباره زیاد می گردد. نمونه عینی آن ایجاد اتوبان همت، حکیم و نیایش است که ابتدا تصور می شد با ایجاد آن بار ترافیکی غرب به شرق کاهش یابد اما بعد از مدتی وضعیت به حال اول بازگشت. دلیل این امر آن است که وقتی ترافیک به دلیل ایجاد اتوبان های جدید کاهش یابد انگیزه مسافرت درون شهری بیشتر می گردد. زیرا نفس وجود ترافیک یکی از هزینه بازدارنده ای است که افراد را از مسافرت غیرضروری به شهر باز می دارد. حال وقتی ترافیک کم شود این مانع بازدارنده از بین می رود و افراد هم مسافت دورتری را در شهر طی می کنند و هم دفعات بیشتری تردد می کنند. علاوه بر آن افراد ترجیح می دهند از خودرو شخصی خود استفاده کنند و همچنین در بلند مدت تصمیماتی نظیر خرید خانه، انتخاب شغل، محل مدرسه کودکان را به نحوی اتخاذ می کنند که تردد شهری زیادی را طلب کند. این عوامل بر روی هم جمع می شوند و ترافیک را به وضع اولیه باز می گرداند.
۵- اصلاح قیمت رفتار مصرف کننده را نه تنها از حیث میزان مصرف بنزین و جابجایی اصلاح خواهد کرد بلکه رفتار آن ها را از حیث انتخاب خودروی مورد استفاده اصلاح خواهد نمود. وقتی قیمت بنزین بالا باشد، مصرف کننده در انتخاب خودروی مورد استفاده خود میزان مصرف بنزین را به عنوان یک ملاک تصمیم گیری لحاظ خواهد کرد و خودرویی را خواهد خرید که هزینه جاری استفاده از آن کم باشد. در حالت عادی طبیعی است که خودروی کم مصرف انتخاب نهایی وی باشد. بهترین شاهد برای این مسئله عدم استقبال ایرانیان از خودروهای آمریکایی قدیمی است چرا که میزان مصرف بنزین این خودروها بسیار زیاد است. حال اگر قیمت بنزین پایین باشد میزان مصرف بنزین جزو ملاک های تصمیم گیری برای خرید و یا استفاده از خودرو نخواهد بود.
بر اساس این تحلیل می توان گفت اگر در ایران معضلی بابت حضور خودروهای فرسوده وجود دارد، باید دلیل آن را در قیمت بنزین جستجو کرد. اگر قیمت بنزین واقعی باشد افراد خود به صورت داوطلبانه استفاده از خودروهای فرسوده را متوقف خواهند کرد زیرا خودروهای فرسوده به مراتب بیشتر از خودروهای جدید بنزین مصرف می کنند. حال اگر سیاست گذاران اقتصادی نخواهند (یا ندانند چطور) از فاکتور و عامل انگیزه های اقتصادی استفاده کنند به ناچار به کنترل مکانیکی رهنمون می گردد. به عنوان مثال در سال ۱۳۸۳ تردد خودروهای فرسوده از یک مقطعی در تهران ممنوع شد و این خودروها تهدید به مصادره شدند. همچنین تلاش شد با اعطای مشوق هایی نظیر خرید قسطی خودرو، خودروهای فرسوده جمع آوری گردد. این مثال شاهد خوبی است که روگردانی از سیاست گذاری مبتنی بر انگیزه اقتصادی نهایتا به سیاست گذاری مبتنی بر اجبار و کنترل مکانیکی منتهی می گردد.
۶- در حالت عادی دولت یارانه را به خانواده ها فقیر اعطا می کند. در ایران متاسفانه یارانه انرژی و حامل های انرژی همانند بسیاری از یارانه های دیگر به صورت عام و غیرهدفمند توزیع می گردد. در چنین مواردی نیز معمولا اقشار متوسط و اقشار ثروتمند بیشتر از اقشار ضعیف و آسیب پذیر متنعم می گردد. در مورد یارانه انرژی وضعیت وخیم تر است زیرا استفاده از این یارانه منوط به داشتن خودرو است و خودرو بیشتر در اختیار خانواده های ثروتمند است. این خانوارها معمولا دارای چندین ماشین هستند و میزان استفاده آن ها از ماشین شخصی بسیار بیشتر از دیگر اقشار است. این اقشار معمولا با اکراه و به ندرت از ناوگان حمل و نقل عمومی استفاده می کنند. این هم یکی از مصادیق سیاست های اعجاب آور در ایران است که دولت سالانه چندین میلیارد دلار به ثروتمندان یارانه اعطا می کند.
