مفاهیم اقتصادی به زبان ساده، انواع فقر و فقرزدایی – قسمت اول
مفاهیم اقتصادی به زبان ساده، انواع فقر و فقرزدایی – قسمت اول. مفهوم عدالت یکی از مفاهیم با سابقه در فرهنگ ایرانی – اسلامی به شمار می رود. این مفهوم کرارا در کلمات امیرالمونین در نهج البلاغه تکرار شده است.
مفهوم عدالت یکی از مفاهیم با سابقه در فرهنگ ایرانی – اسلامی به شمار می رود. این مفهوم کرارا در کلمات امیرالمومنین در نهج البلاغه تکرار شده است. به همین دلیل در کتب فقهی و فلسفی گذشته به این مفهوم تا حدی توجه شده است. علی رغم تلاش های نظری صورت گرفته پیشرفت چندانی در فهم این مفهوم حاصل نشده و ابهام زیادی در این زمینه وجود دارد. نشان این ابهام همین بس که تحدید آزادی های قانونی از طریق عدالت توجیه می شود. در عرصه اقتصادی نیز همین ابهام با شدت بیشتری مطرح است و در عمل موجب گردیده تا نظام سیاست گذاری ایران در مواقعی به تناقض در تصمیم گیری کشیده شود که در ادامه به مواردی از آن اشاره خواهد شد. بسیاری از کسانی که سخن از عدالت می گویند وقتی مخاطب این سوال قرار می گیرند که عدالت بعنی چه؟ از پاسخ گویی باز می مانند و به صورت سلبی آن را تعریف می کنند، به عنوان مثال می گویند عدالت یعنی این که یک نفر از پرخوری و دیگری از گرسنگی مریض نشود. این گونه پاسخ دادن دلالت از نبود ذهنیت منسجم نسبت به مقوله عدالت دارد.
نابرابری علاوه بر فشار روحی بر اقشار فرودست تبعات سیاسی نیز به دنبال دارد. در کشورهایی که توزیع درآمد وخیم است، پتانسیل پوپولیسم بالاست. بررسی های گوناگون در مورد انتخابات در کشورهای آمریکای لاتین موید آن است که در این کشورها به دلیل وخیم شدن توزیع درآمد اقبال عمومی متوجه کسانی می شود که شعارهای بازتوزیع درآمد سر دهند. گاه نابرابری به دلیل تلاش اقشار ثروتمند برای حفظ جایگاه خود ایجاد شده که در این موارد بازتوزیع زمینه رشد بیشتر را فراهم می کند. اما گاه روی کار آمدن پوپولیست ها موجب می شود تا سیاست هایی اتخاذ شود که می خواهد به قیمت کاهش رشد اقتصادی توزیع درآمد را بهبود ببخشد. لذا برخی از اقتصاددانان این سوال را مطرح کرده اند که آیا نابرابری به دلیل اثرات سیاسی گفته شده بر رشد اقتصادی اثرات منفی دارد یا نه؟
اگرچه مفهوم عدالت مفهومی با سابقه در فرهنگ ایرانی است اما تعبیر عدالت اجتماعی تعبیری است که از مکاتب چپ به فرهنگ امروز ایرانیان وارد شده تا حدی که در آموزه های اسلام سیاسی نقش محوری بر عهده گرفته است. در ابتدا برای روشن شدن مفهوم و احتراز از ابهام کلمه عدالت اجتماعی ، بحث حول دو مفهوم فقر و توزیع درآمد ادامه می یابد. در انتها به اختصار مفهوم عدالت از دیدگاه فلسفی – اقتصادی مرور خواهد شد. بسیاری از افراد وقتی در مورد عدالت صحبت می کنند، حذف فقر و یا بهبود توزیع درآمد را منظور دارند اما نمی توانند به دقت میان آن ها تفکیک قائل شوند. وضوح استدلال در گرو آن است که در کلیه تحلیل ها این تمایز مفهومی را برقرار نمود. فقرزدایی و بهبود توزیع درآمد اهدافی هستند که سیاست اقتصادی جداگانه ای را طلب می کنند و نباید آن ها را با هم خلط نمود.
مشخصات اقشار فقیر در ایران
در اقتصاد کل جامعه را بر حسب درآمد در ده گروه دسته بندی می کنند.. دهک اول کمترین سهم و دهک آخر بیشترین سهم از درآمد جامعه را به خود اختصاص می دهند. روش شناسایی نیز آن است که بانک مرکزی و یا مرکز آمار تعداد زیادی از خانوارها در سطح کشور را انتخاب کرده و از آن ها می خواهد تا هزینه های خود را به طور مرتب گزارش کنند. بر حسب گزارش های مذکور وضعیت دهک های مختلف درآمدی جامعه تخمین زده می شود اقشار فقیر جامعه ایران کسانی هستند که در دهک اول و دوم حضور دارند.. معمولا سالانه بانک مرکزی حداقل هزینه های لازم برای زندگی در کشور را به تفکیک شهر و روستا تعیین کرده و کسانی که هزینه شان زیر خط فقر باشد، فقیر قلمداد می شوند. یک سوال مهم این است که مشخصات اجتماعی گروه های مختلف درآمدی چیست؟ از مطالعات صورت گرفته می دانیم:
- در دهک اول(فقیرترین) درصد خانوار حضور دارند. خانوارهایی با سرپرست بسیار مسن و خانوارهای دارای سرپرست بسیار جوان
- در دهک اول درصد خانوارهایی که یک زن سرپرست خانوار است و مرد نان آور خود را از دست داده، به مراتب بیشتر از دیگر دهک های درآمدی است.
- اکثر سرپرست خانوارهایی که در دهک اول حضور دارند، بی سواد هستند.
- زنان خانه دار، کسانی که بازنشسته هستند و کسانی که تحت پوشش نهادهای حمایتی هستند عمده گروه هایی را تشکیل می دهند که در دهک اول حضور دارند.
- رئیس خانوارهای بیکار جویای کار در دهک های سوم و پس از آن دهک دوم و دهک اول بیشتر است.
- کارکنان دولت در تمام دهک ها پراکنده هستند اما بیشتر در دهک های مرفه هشتم، نهم و دهم متمرکز هستند.
- حقوق بگیران بخش خصوصی بیشتر در دهک های کم درآمد (دوم و سوم) متمرکز هستند.
- تراکم مشاغل مدیریتی دولتی، قانون گذاران، مقامات عالی رتبه و مدیران بخش دولتی در دهک های دهم و نهم بیش از سایر دهک ها است.
- کارکنان بخش کشاورزی و کارکنان ساختمان در دهک های پایین متراکم هستند.
- از سال ۱۳۵۰ تا کنون وضعیت رفاهی خانوارهای روستایی همواره پایین تر از خانوارهای شهری و حدودا بین ۶۰ تا ۷۰ درصد آن بوده است. نکته جالب توجه آن است که افزایش درآمدهای نفتی بیشتر به بهبود وضعیت خانوارهای شهری کمک کرده است.
- طی سال های مختلف حدود ۱۴ درصد از خانوارهای جامعه شهری و ۲۲ درصد از خانوارهای روستایی در زیر خط فقر اول و حدود ۴ درصد از خانوارهای شهری و ۹ درصد از خانوارهای روستایی زیر خط فقر دوم قرار داشته اند.
- تهران بالاترین و زنجان پایین ترین سطح زندگی شهری را دارد و نسبت ۲٫۲۶ میان آن ها برقرار است.
- سطح زندگی در روستاهای اردبیل دو برابر بهتر از سطح زندگی در روستاهای سیستان و بلوچستان است.
- سطح زندگی در تهران ۳ برابر بهتر مناطق روستایی سیستان و بلوچستان است.
فقززدایی
اگر بخواهیم یک گونه شناسی از فقرا در ایران ارائه کنیم می توان از دسته بندی زیر استفاده نمود.
گروه اول: کسانی که فاقد توانایی جسمی و ذهنی لازم برای فعالیت اقتصادی درآمدزا هستند.
گروه دوم: کسانی که علی رغم توانایی کار کردن بیکار مانده اند و یا به دلیل رکود اقتصادی یا اعمال سیاست های اصلاح ساختار اقتصادی بیکار شده اند.
گروه سوم: کسانی هستند که کار و فعالیت های اقتصادی می کنند اما دستمزد آن ها به قدری ناچیز است که آن ها را زیر خط فقر قرار می دهد.
گروه چهارم: کسانی که در اثر بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله دارایی خود را از دست می دهند.
گروه پنجم: کسانی که در مناطقی از کشور زندگی می کنند که فاقد زیربناهای لازم برای توسعه فعالیت های تولیدی است.
