آنچه در پی میآید بررسیهای علمی پیرامون تجربیاتی است که با اصطلاح فرانسوی «دژآ»، بهمعنای لغوی «قبلا»، شناخته میشوند.
یکی از لحظاتی که برخی از افراد تجربه کردهاند این است که ناگهان احساس میکنیم لحظاتی که هماکنون تجربه میکنیم را «قبلا» نیز تجربه کردهایم، این تجربه در اصطلاح فرانسوی آن «دژآوو» نام دارد و در فارسی «آشناپنداری» نام گرفته است.
دکتر نپ، دژآوو را یک «برداشت ذهنی» میداند که موجب میشود «تجربهء کنونی» فرد با «گذشتهای نامعلوم» بسیار شبیه بهنظر برسد. بدین معنی که این تجربه را گویی قبلا نیز داشتهایم. چنین تجربهء منحصربهفردی بهطور کلی زیرمجموعهء «تجربیات دژآ» قرار میگیرد. این برداشتهای ذهنی، ما را به شگفتی فروبرده و احساسی به ما میدهد گویی یک «امر غریب» اتفاق افتاده است. از جمله حالات شایع دیگری که از این تجربیات ناشی میشوند سردرگمی و گیج شدن است.
دستهبندی تجربیات دژآوو
دستهبندیهای متفاوتی برای طبقهبندی گونههای متفاوت این تجربیات ارائه شده است. برای مثال پروفسور چری (Chari) در سال ۱۹۶۴ تجربیات دژآ به سه دستهء مرضی، طبیعی، و پیشدانی (الهام قبلی) و تلپاتیک (دورآگاهی) طبقهبندی کرده است. دکتر نپ نیز معتقد است که آشناپنداری بیمارگونه از دو اختلال صرع لُب گیجگاهی و اسکیزوفرنی ناشی میشود. اما دستهبندی آرت فانکهاوسر از این قرار است:
- طبیعی: این حالت میتواند کوتاه، متوسط یا ممتد باشد. احساس غیرقابل توصیفی به فرد دست میدهد گویی موضوع مورد هدف (یک صحنه، یک فکر، و غیره) آشنا بوده و پیش از این نیز یک بار (یا بارها) آن را تجربه کرده است، اما چه وقت؟ نمیداند! این حالت از آن رو طبیعی است که نه نوعی الهام از وقوع یک حادثه در آیندهء نزدیک است، نه با ذهن کسی اتصالی برقرار میشود (دورآگاهی ندارد) و نه حالتی بیمارگون (پریشانکننده) دارد.
- ماوراءطبیعی: در این حالت فرد میداند که طرف مقابلش «الان» چه جوابی میدهد یا چه میخواهد بگوید یا چه رفتاری میکند! یا ناخودآگاه میداند که در لحظات بعد باید منتظر دیدن چه چیز و وقوع چه حادثهای باشد! این حالات نوعی الهام قبلی هستند. همچنین ممکن است بهصورت دورآگاهی نیز تجربه شوند بهطوری که فرد ناگهان میفهمد که چه چیزی در ذهن طرف مقابلش میگذرد!
- بیمارگون: در ادبیات روانشناختی وقتی به وضعیت یا رفتاری برچسب «بیمارگون» (مرضی) زده میشود بدین معنی است که بهذاته برای فرد رنجش ایجاد میکند. در افرادی که دارای صرع لُب گیجگاهی هستند گزارش شده است که دچار تجربیات دژآ میشوند بهگونهای که معمولا با حالت تهوع، سردرد و احساس یک بوی بد همراه است. همچنین دکتر نپ به بیماریهای دیگری مثل «روانپریشی ناشی از الکل، میگرن، اسکیزوفرنیا، پارانویا» نیز اشاره میکند که فرد را دچار تجربیات «ناخوشایند» دژآ میکنند. در واقع شدت، تعداد و طول مدت آزاردهندهء تجربهء دژآ در این افراد موجب پریشانی و آزردگی ایشان میشود.
- برانگیخته: این حالت از طریق تحریکهای آزمایشگاهی در مطالعات پژوهشی رخ میدهد که برای مثال بانیستر و زاگویل (۱۹۴۱) و اوکانر، بارنیر و کاکس (۲۰۰۸) با استفاده از خواب مصنوعی (هیپنوتیزم) این حالت را در آزمودنیها بهوجود آوردند. حتی برخی پژوهشگران مانند پنفیلد (۱۹۵۸) یا بارتولومی (۲۰۰۴) با استفاده از جراحی مغز باز و تحریک با الکترودهای برقی حالتی شبیه به آشناپنداری را در افراد ایجاد کردند. البته گزارشات پژوهشی دیگری نیز نشان میدهد برخی داروها ازجمله برخی داروهای روانگردان موجب بروز تجربیات دژآ میشوند (تایمینن و یاسکلاینن، ۲۰۰۱).
تجربیات دژآ گوناگون و متعدد هستند که برخی از آنها را در نوشتهء بعد با هم بیشتر خواهیم شناخت.
