اقتصادی

مفاهیم اقتصادی به زبان ساده؛ بودجه سالانه کشور و جایگاه درآمد نفتی – قسمت دوم

اوپک بزرگترین کارتل و نهاد انحصاری در بازار نفت جهان است که ایران عضوی تاثیرگذار از آن است.

همواره بخشی از درآمد دولت از محل صادرات نفت خام تامین شده است. درآمد حاصل از صادرات نفت از حاصل حاصل ضرب قیمت نفت در میزان استحصال نفت به دست می آید. هر کدام از این دو جز که افزایش یابد، کل درآمد نفتی ایران افزایش خواهد یافت.

۰

در ادامه مطلب روز گذشته که در خصوص سیاست های مالی دولت و به خصوص تعاریف رایج در برنامه بودجه بود، امروز قصد داریم در خصوص یکی از راه های تامین مالی بودجه دولت ها که طلای سیاه یا درآمد نفتی است بپردازیم.

درآمد حاصل از صادرات نفت و درآمد نفتی

همواره بخشی از درآمد دولت از محل صادرات نفت خام تامین شده است. درآمد حاصل از صادرات نفت از حاصل حاصل ضرب قیمت نفت در میزان استحصال نفت به دست می آید. هر کدام از این دو جز که افزایش یابد، کل درآمد نفتی ایران افزایش خواهد یافت.

قیمت جهانی نفت

قیمت نفت در بازار جهانی نفت مشخص می شود. بازار جهانی نفت از دو بخش بازار متشکل اوپک و عرضه کنندگان غیراوپک تشکیل شده است. اوپک بزرگترین کارتل و نهاد انحصاری در بازار نفت جهان است که ایران عضوی تاثیرگذار از آن است. اتحادیه صادرکنندگان نفت(اوپک) شامل کشورهای الجزایر، ایران، عربستان، اندونزی، عراق، کویت لیبی، نیجریه، قطر، امارات و ونزوئلا می شود. از آنجا که منافع اوپک با منافع ایران همسو است ایران از این اتحادیه همواره حمایت کرده و خود نقش فعالی در تقویت آن ایفا می کند. مهم ترین کشورهای غیرعضو اوپک، مکزیک، نروژ، روسیه، آمریکا، کانادا، انگلیس، قزاقستان، برزیل، آنگولا، کلمبیا، مصر، عمان و سودان هستند. باید توجه داشت که سهم اوپک از مبادلات نفتی در بازار جهانی نفت به طور روزافزونی در حال کاهش است. سهم اوپک از بازار نفت در جهان از ۸۶ درصد در سال ۱۹۶۹ به ۵۰ درصد در سال ۲۰۰۴ کاهش یافته است که نشان دهنده فعال شدن کشورهای غیرعضو اوپک در این فاصله زمانی است.

قیمت نفت در بازار جهانی نفت مشخص می شود. با وجود اینکه اوپک یک نهاد انحصاری است اما این انحصار به شکلی نیست که یک کشور نظیر ایران بتواند به تنهایی قیمت نفت را در جهت مورد نظر خود سوق دهد. این قیمت تابع عوامل مختلفی نظیر عرضه و تقاضای نفت قرار دارد اما این عوامل به شکلی نیست که بتوان قیمت نفت را با دقت پیش بینی کرد. در واقع قیمت نفت وضعیتی شبیه به قیمت سهام در بازار بورس دارد. اگر کسی بتواند قیمت نفت و یا قیمت سهام در آینده را به درستی پیش بینی کند، درآمد هنگفتی کسب خواهد کرد. همین امر موجب گردیده تا پیش بینی درآمد نفتی حاصل از صادرات نفت برای تدوین بودجه دولت یک معضل باشد و همواره بودجه دولت بر اساس یک پیش بینی تنظیم می گردد. از آن جا که این پیش بینی ها معمولا نادرست از آب در می آید. بودجه دولت غالبا در اواسط سال اصلاحیه ای را طلب می کند. دلیل غلط شدن این پیش بینی ها این است که معمولا مجلس حاضر نیست از هزینه بودجه بکاهد و برای اینکه به ظاهر تعادلی در درآمد و هزینه ایجاد کند، پیش بینی های خوش بینانه از قیمت نفت را ملاک پیش بینی درآمد سال بعد قرار می دهد. به این مسئله کسری بودجه پنهان  گفته می شود. به این معنی که بودجه ظاهرا در تعادل است اما در واقع دچار کسری بودجه است.

از گذشته تا کنون قیمت نفت در بازارهای جهانی به رغم نوسانات بسیار شدید روندی روبه صعود دارد. این واقعیت یک سوال را پیش روی تصمیم گیرندگان قرار می دهد. اگر نفت در زمین بماند و در زمانی دورتر به فروش رسد، به دلیل روند رو به صعود افزایش قیمت نفت درآمد نفتی کلانی را نصیب صادر کننده خواهد کرد اما اگر نفت از زمین استخراج گردد و در فعالیت هایی سرمایه گذاری گردد که نرخ بازده آن کمتر از نرخ افزایش قیمت نفت باشد، استخراج نفت مقرون به صرفه نخواهد بود. این حالت شبیه آن است که فردی تصمیم بگیرد تا پول خود را در یک حساب بانکی  که در آن سود تعلق می گیرد نگه دارد و یا آن را صرف راه اندازی یک بنگاه اقتصادی کند تا از سود فعالیت اقتصادی بهره مند شود. اگر سود بنگاه کمتر از سود حاصل از سپرده گذاری پول مذکور باشد، این فعالیت توجیه اقتصادی نخواهد داشت. معمولا فرض می شود که بازده سرمایه گذاری درآمد نفت بیشتر از سود ناشی از افزایش قیمت خواهد بود. به همین دلیل استخراج هر چه بیشتر نفت در دستور کار قرار می گیرد.

مهم ترین عامل تعیین کننده قیمت نفت در بعد تقاضا، نرخ رشد اقتصاد جهانی و کشورهای در حال توسعه نظیر چین، هند و آسیای جنوب شرقی است. هر چه نرخ رشد اقتصادی این کشورها و در مجموع نرخ رشد اقتصاد جهانی بیشتر باشد، تقاضا برای انرژی نیز بیشتر خواهد شد. به عنوان مثال زمانی که بحران آسیای جنوب شرقی به وقوع پیوست، رشد اقتصادی این کشورها متوقف گردید. همین امر به کاهش رشد اقتصاد جهان و کاهش تقاضای انرژی منجر شد که نتیجه قهری آن کاهش بی سابقه قیمت نفت بود. در سال های اخیر که اقتصاد چین و هند رشد شدیدی را تجربه می کنند، تقاضای نفت در بازار جهانی شدیدا افزایش یافته است و همین امر موجب گردیده تا قیمت نفت به طور بی سابقه ای افزایش یابد. غیر از این عامل عوامل متعدد دیگری وجود دارد که در نوسانات قیمت نفت تاثیرگذار است. به عنوان تحولات فصلی در افزایش یا کاهش قیمت نفت بسیار موثر است. در دوره زمستان طبیعتا تقاضای انرژی افزایش می یابد اما در دوره تابستان این تقاضا کاهش پیدا می کند.

لازم به ذکر است که تقاضا برای نفت تابعی از قیمت نفت و همچنین قیمت سوخت های جانشین است. اگر قیمت نفت شدیدا افزایش یابد، بخشی از تقاضای انرژی به سمت سوخت های جایگزین متمایل خواهد شد. به عنوان مثال امروزه سوخت هسته ای و انرژی خورشیدی بسیار گران ارزیابی می شود اما به دلیل اینکه قیمت نفت در ده سال گذشته شدیدا افزایش یافت، بسیاری از کشورها تصمیم به از سرگیری تاسیس نیروگاه هسته ای گرفتند. مضاف بر این که فشار شدید قیمت های بالای نفت، تکنولوژی های انرژی بر را شدیدا به کناری زده و تکنولوژی هایی که انرژی بسیار کمتری استفاده می کنند توجیه اقتصادی پیدا کرده اند. بهترین شاهد مثال برای این مدعا، اتومبیل های آمریکایی هستند. خودروسازان آمریکا تا دهه هفتاد خودروهایی بسیار بزرگ و پرمصرفی تولید می کردند. نمونه هایی از این خودروها نیز در ایران وجود داشتند اما به دلیل مصرف زیاد بنزین، کمتر خرید و فروش می شدند. بعد از اولین تکانه قیمت نفت در سال ۱۹۷۳ خودروهای ژاپنی کم مصرف مورد استقبال شدید مردم آمریکا و کشورهای غربی قرار گرفت. در آن زمان خودروسازان آمریکایی تلاش کردند تا سیاست گذاران را به ممنوعیت ورود خودروهای ژاپنی وادارند چرا که خودروسازی آمریکا در معرض تهدید جدی قرار گرفته بود. در عمل سیاست گذاران آمریکا در برابر این فشارهای شدید مقاومت کردند و کماکان  اجازه ورود خودروهای کم مصرف خارجی را دادند. به همین دلیل خودروسازان آمریکا ناچار به بازنگری در طراحی اتومبیل های خود شدند و برای جلوگیری از ورشکستگی توانستند خودروهای کم مصرفی را طراحی کنند. در بعد عرضه، میزان صادرات نفت خام و همچنین اکتشاف های جدید مخازن نفتی زیرزمینی از جمله عوامل موثر است. لازم به ذکر است که هر چه قیمت نفت بالاتر رود، عرضه نفت بیشتر خواهد شد. دلیل آن این است که امروزه در بسیاری از نقاط جهان مخازن نفت شناسایی شده اما به دلیل عمق زیاد مخازن مذکور استخراج از آن ها با قیمت های پایین نفت اقتصادی نیست. وقتی که قیمت نفت شدیدا افزایش یابد، استخراج از آن ها اقتصادی خواهد شد و کشورهای بیشتری به جمع صادرکنندگان نفت خواهد پیوست . در عمل نیز آن چه موجب گردیده تا سهم اوپک از بازار جهانی نفت کاهش یابد همین عامل بوده است. در دهه هفتاد که قیمت نفت دو مرتبه افزایش شدیدی پیدا کرد، برخی کشورها شروع به استخراج نفت از چاه های خود کردند و به این ترتیب به جمع صادرکنندگان نفت پیوستند و سهم قابل توجهی از بازار را در اختیار گرفتند.

برای درج دیدگاه کلیک کنید

پاسخی بگذارید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

پربازدیدترین‌های این هفته در نت‌نوشت

برو بالا