کتاب چادر کردیم رفتیم تماشا از مجموعه‌ی سفرنامه‌های قدیمی زنان قاجار است. این مجموعه حاوی متن هشتاد سفرنامه‌ی حج از مردان و زنان قاجاری است. نویسنده‌ی این سفرنامه عالیه خانوم شیرازی است که برخلاف فامیلش اصالتا کرمانی است. او در زمان ناصر الدین شاه قاجار به سفر حج رفته است و این کتاب شرح سفر او از کرمان به حج و عتبات عالیات و بعد برگشت به تهران و اقامت طولانی او در دربار قاجار است. نسخه‌ی خطی این سفرنامه در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران نگه داری می‌شود و به مجموعه‌ی امام جمعه‌ی کرمان تعلق داشت که توسط نوه‌ی او به دانشگاه کاشان اهدا شده است.
چادر کردیم رفتیم تماشا: جای همه‌ی عزیزان خالی
یکی از قالب‌های رایج و البته خواندنی ادبیات سفرنامه است. که فرد مسافر که نویسنده است به شرح ماجرا و وقایع سفر خود می‌پردازد. سفرنامه‌ها علاوه بر ماجراهای شخصی و اتفاقاتی که فرد مسافر از سر گذرانده حاوی نکات مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی می‌تواند باشد.
شرح آداب و رسوم و فرهنگ و خلقیات اهالی هر شهر و کشور هم می‌تواند بخشی از یادداشت‌های فرد مسافر در سفرنامه باشد. که البته جامع و کامل بودن این اطلاعات و یا شیرینی روایت بستگی به فرد مسافر و نوع دیدگاه و نگاه او به زندگی ومیزان کنجکاوی او نسبت به دور و اطراف دارد. سفرنامه‌ها از انواع ادبی هستند که نوشتنشان از دیرباز رواج داشته است. و حتی می‌توان گفت در زمان قدیم که وسایل ارتباط جمعی و پیشرفت تکنولوژی نبود جز منابع محدود شناخت جهان بود. مسافرت در زمان‌های قدیم با خطرات بسیاری همراه بود و به دلیل نبود وسایل حمل و نقل یک سفر هفته‌ها و یا گاهی ماهها به طول می‌انجامید.
سفرنامه‌های بسیاری از قدیم بر جای مانده‌اند که به دلیل اینکه حاوی نکات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و مردم شناسی بسیاری از زمان‌های قدیم هستند به عنوان منبع شناخت تاریخ مورد استفاده قرار می‌گیرند. آنچه در سفرنامه نویسی اهمیت دارد تنها مبدا و مقصد و رسیدن به مقصد نیست.
[su_label type=”important”]بیشتر بخوانید:[/su_label] نامه های شاملو به آیدا: چه بی تابانه می‌خواهمت ای دوریت آزمون تلخ زنده به گور
در ایران این سفرنامه‌ها شامل چند نوع مختلف است. سفرنامه‌هایی که ایرانیان در سفر به نقاط مختلف نوشته‌اند. و یا سفرنامه‌های که خارجی‌هایی که در ایران دارای مقام و یا جایگاه اداری و کاری بوده‌اند نوشته‌اند. از معروفترین این سفرنامه‌ها می‌توان به سفرنامه‌ی ناصر خسرو اشاره کرد که روایت سفر هفت ساله‌ی اوست که همانطور که قبلا اشاره کردم یکی از منابع مهم شناخت تاریخ به شمار می‌رود.
از دیگر این سفرنامه‌ها می‌توان به سفرنامه‌ی حاج سیاح اشاره کرد که داستان سفرهای او و مشاهداتش از سفرهایی به نقاط مختلف جهان است. خارجی‌هایی هم که به ایران آمده‌اند و یا در ایران برای مدتی مشغول به کار بوده‌اند مشاهدات خود را از این سفر و زندگی در کنار مردم ایران نوشته‌اند.
این سفرنامه‌ها از این حیث جالب‌اند که نگاهی از بیرون و آشنایی زدایی شده از فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی در زمان‌های قدیم را می‌خوانیم. از جمله‌ی این سفرنامه‌ها و وقایع نگاری‌های می‌توان به سفرنامه‌ی پولاک، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، آدم‌ها و آیینه‌ها نوشته‌ی مادام کار لاسرنا، جهانگرد ایتالیایی اشاره کرد.
[su_label type=”important”]بیشتر بخوانید:[/su_label] چهل نامه کوتاه به همسرم نوشته‌ی نادر ابراهیمی
اما کتاب چادر کردیم رفتیم تماشا ماجرای سفر عالیه خانوم شیرازی از تاریخ ۲۵ رمضان ۱۳۰۹ هجری قمری مصادف با ۴ اردیبهشت ۱۲۷۱ هجری شمسی از دولاب کرمان آغاز می‌شود. به نظر می‌رسد که زنان در قدیم بیشتر به سفرهای زیارتی می‌رفتند. این سفرنامه بازنویسی به ویرایش زهره ترابی است که در هشت فصل با عنوان‌های جای همه‌ی عزیزان خالی، دنیا تا دنیا آب، قطار قطار همه جمع می‌شوند، مالامال آفتاب گرم و … نوشته شده است.
از آنچه عالیه خانوم در اول این سفرنامه نوشته است گویا قرار بوده ابتدا فردی به نام ولی خان این سفرنامه را بنویسد اما به دلایلی از نوشتن آن منصرف می‌شود و عالیه خانوم آن را می‌نویسد.
آنچه به سرکار نواب عالی آقای ولی خان عرض می کنم که این کتابچه را در هر منزل بنویسید که بنده خط و ربطی ندارم، انشا و القابی نمی‌دانم، تنبل یاد ایشان را گرفته. اگر در این سفر شخصی پیدا می‌شد و نان می‌داد، به حلق ایشان می‌کرد بد نبود. جای سرکار نواب عالی آقای حسن علی خان خالی است که در خدمات ایشان بکوشند. بنده یک نفری از عهده بر نمی‌آیم. به هزار اصرار چند سطری در صفحه‌ی اول مرقوم فرمودند. مجبور شدم لابد به این خط نحسِ نجس خودم شرح حالی بنویسم که یادگار بماند. آیا بنده زنده برگردم یا بمیرم، به امید خداوند آنچه مقدر گردد خوب است.
[su_label type=”important”]بیشتر بخوانید:[/su_label] جزء از کل اثر استیو تولتز؛ نخستین اثر یک نویسنده که به شاهکار نزدیک شد
در کتاب چادر کردیم رفتیم تماشا عالیه خانوم تقریبا هر روز سعی می‌کند حتی چند خط هم شده در مورد وقایع روز بنویسد. سفر با سختی‌های بسیار و بیماری‌های مختلف و بد عهدی هم سفران و رئیس کاروان همراه است.
سفرنامه چادر کردیم رفتیم تماشا در بخشی که در راه حج و عتبات عالیات می‌گذرد در بخش‌های به آداب و رسوم مردم مختلف اشاره می‌کند. در بعضی قسمت‌ها حاوی اطلاعات جغرافیایی و تاریخی است. در بازگشت از سفر حج عالیه خانوم به تهران و اندرونی قاجار می‌رسد در آنجا به رتق و فتق امور اندرونی و بیرونی دربار می‌پردازد.
در مورد آداب و رسوم، فرهنگ، وضع اقتصادی دربار و گاهی مردم کوچه و بازار از جمله مواردی است که در این بخش سفرنامه شاهد آن هستیم. شرح روابط دربار، روزمرگی‌های زندگی از جمله مطالبی است که به وفور در این متن می‌توان دید. لحن و زبان عالیه خانوم و استفاده از کلمات قدیمی فارسی از جمله جذابیات‌های روایی این متن است.
نمی‌توان کتاب چادر کردیم رفتیم تماشا و یا اساسا هر سفرنامه‌ی دیگری را با توجه به نظریه‌ها و مفاهیم نقد ادبی نقد و تحلیل کرد چون بسیاری از این سفرنامه‌ها به دست کسانی نوشته شده‌اند که اصلا نویسنده نبوده‌اند و ادعایی هم در این زمینه نداشته‌اند و تنها به شرح آنچه بر آن‌ها گذشته است می‌پردازند.
چادر کردیم رفتیم تماشا با روایت یک زن ساده اما جسور، محکم و معتمد دربار قاجاری به ما امکان دیدن بخشی از روابط و ریزه کاری‌هایی از زندگی روزمره را می‌دهد که شاید در کتاب‌های تاریخی و یا سایر سفرنامه‌های مشابه کمتر به آن پرداخته شده باشد.
