فیلم آنی هال Annie Hall از موفق ترین و تاثیرگذارترین ساخته‌های وودی آلن Woody Allen در دهه‌ی ۷۰ است. یک کمدی رمانتیک روانشناختی-فلسفی که در بستری از رئالیزم اجتماعی شکل می‌گیرد و حول محور روابط زن و مرد، تمایلات، دغدغه‌ها و تعاملات بین فردی برای دستیابی به نقاط و خطوط مشترک، چارچوب‌های محکم و باورپذیری ارائه می‌دهد. در ادامه با نقد فیلم Annie Hall اثر وودی آلن با نت نوشت همراه باشید.
بیشتر بخوانید: نقد فیلم Match Point امتیاز نهایی کاری از وودی آلن
فیلم Annie Hall یکی از آن تخم مرغ‌هایی که به آن نیاز داریم.
پیش از آغاز نقد فیلم Annie Hall باید گفت این اثر نامزد پنج جایزه‌ی اصلی اسکار در سال ۱۹۷۸ است، موفق می‌شود جایزه‌ی بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه‌ی اورجینال و بهترین بازیگری زن را برای دایان کیتون Diane Keaton بازیگر نقش Annie Hall از آن خود کند.
یک اثر اتوبیوگرافیک که در واقعیت به رابطه‌ی بین آلن و دایان کیتون با نام اصلی دایان هال می‌پردازد. درونمایه‌ی محتوائی اثر، حول محور سه جوک اصلی در فیلمنامه شکل می‌گیرد که در جریان قصه قوام می‌یابد و مسیر شخصیت پردازی آدم‌های قصه را مشخص می‌کند.
الوی سینگر که قبلاً دو ازدواج ناموفق داشته است، یک کمدین و نمایشنامه نویس ساکن نیویورک است که بحران چهل سالگی را پشت سر می‌گذارد و در حال بررسی آخرین رابطه‌اش با آنی هال و دلایل عدم موفقیتش در رابطه است که یک سال پیش تمام شده اما برای الوی هنوز حل نشده باقی مانده است.
بیشتر بخوانید: فیلم Wonder Wheel چرخ شگفت انگیز ساخته وودی آلن
جوک اول: دو تا پیرزن تو منطقه کوهستانی کتسکیل بودند. یکیشون میگه، میدونی که غذای اینجا افتضاحه. اون یکی میگه: آره ولی همین رو هم به آدم کم میدن. و بعد الوی تفسیر می‌کند که زندگی پر از تنهائی، بدبختی، رنج کشیدن و ناراحتیه و تازه خیلی زود هم تموم میشه. و در جائی دیگر دیدگاه بدبینانه‌ی خود به زندگی را این طور برای آنی توجیه می‌کند:
– من فکر می‌کنم زندگی به دو بخش وحشت و بدبختی تقسیم شده. این دو طبقه بندی بخش وحشتش مثل بیماری‌های کشنده و افراد کور و افلیجه. من نمی‌دونم اونا چجوری زندگی می‌کنن. زندگیشون برام عجیبه.
و قسمت بدبختی، هر کس دیگه‌ای رو شامل میشه. پس وقتی داری به زندگی فکر می‌کنی اگه بدبخت باشی باید خیلی هم ممنون باشی. تو باید خیلی خوش شانس باشی که بدبخت آفریده شدی.
بیشتر بخوانید: فیلم Vicky Cristina Barcelona جستاری در بابِ عشق به روایت وودی آلن
در ادامه نقد فیلم Annie Hall باید گفت الوی یک شخصیت باهوش با قوه‌ی تخیل مهارناشدنی است که هیچ گاه در زندگی از طرف اطرافیان و بخصوص خانواده‌اش درک نشده و همواره بر خواسته ها، دغدغه‌ها و احساساتش سرپوش گذاشته شده است.
در تحلیل رفتار متقابل در روانشناسی وضعیتی وجود دارد که بالغ کودک دچار آلودگی می‌شود و احساس‌ها و ترس هایش در کودکی، امروز در بزرگسالی به شکل نامناسبی بروز می‌کند. از علائم این آلودگی یکی وهم است و دیگری خیالات.
که در مورد الوی وهم صادق است. وهم، ترسی است که در ذهن رسوب کرده و دفن شده باشد. مثل الوی که وضعیت انسان را در دنیا با بدبختی مترادف می‌کند. بی شک او دنیا را همان طور که در کودکی حس کرده، تفسیر می‌کند.
هم در این فیلم و هم در فیلم آخر وودی آلن چرخ و فلک، با بچه‌هائی طرف هستیم که در خانه‌هائی شلوغ و پر مشاجره و عمدتاً از نظر موقعیت مکانی نزدیک شهر بازی زندگی و رشد می‌کنند و مدام در مقابل علائق و خواسته هایشان سرکوب می‌شوند که همه به شکل اتوبیوگرافیک در گذشته‌ی وودی آلن کارگردان ثبت شده اند.
الوی، در اوان کودکی آنقدر رؤیائی است که مرز میان واقعیت و رؤیا را تشخیص نمی‌دهد و عاقبت با یک سؤال فلسفی مهم روبرو می‌شود:
– دنیا داره گسترش پیدا می‌کنه. دنیا یعنی همه چیز و اگه اون گسترش پیدا کنه یه روزی می‌ترکه و اون موقع پایان همه چیزه.
بیشتر بخوانید: فیلم Love and Death عشق و مرگ کاری از وودی آلن
در ادامه نقد فیلم Annie Hall باید گفت که در نتیجه الوی با آگاه شدن از این واقعه به یک یأس فلسفی دچار می‌شود که ادامه دادن زندگی را پوچ می‌یابد. (ما که قراره بمیریم پس چرا به خودمون زحمت بدیم کار و تلاش کنیم و به حیات ادامه بدیم؟) مادرش علل بسیاری از مشکلات او را در خانه و اجتماع، شخصیت غیر عادی خود الوی می‌داند.
در کلاس درس هم چون از بقیه باهوش تر و بالغ تر است باز درک نمی‌شود و چون حساس است در خود فرو رفته و گوشه گیر می‌شود. عصبی بودن و پریشان حالیش در طول فیلم از فهم بیش از حد و درک نشدنش از اطراف می‌آید و نگرش تلخش به زندگی و گرایش به اختلال آنهدونیا نیز به همین واسطه است.
آنهدونیا که یکی از ویژگی‌های بالینی افسردگی است نوعی بیماری است که در آن فرد نمی‌تواند از لذت‌های طبیعی زندگی مثل غذا خوردن، سکس، روابط اجتماعی یا ورزش لذت ببرد و الوی به کرات در طول فیلم رفتارهای هنجارشکنی در مقابل این لذتها از خود بروز می‌دهد. همان طور که با سلائق کتاب خوانیش متوجه می‌شویم سائق مرگ بر سائق زندگیش بیشتر می‌چربد و تأثیرگذارتر است.
بیشتر بخوانید: فیلم Midnight in Paris کاری از وودی آلن
جوک دوم: جوکی که به گراچو مارکس نسبت میدن ولی من فکر می‌کنم اولین بار فروید اون رو در کتاب ارتباط با بیهوشیش گفته: هرگز حاضر نیستم عضو کلوپی بشم که کسی مثل من رو به عضویت بپذیره.
الوی خودش هم می‌داند شخصیتی غیرعادی و جدا افتاده است که هرگز در روابطش با زنها و اجتماع موفق نبوده و به ضعف هایش آگاه است اما او همان کسی است که می‌تواند آنی را وادار کند تا از خانه‌اش بیرون بیاید، به کالج برود و یک خواننده‌ی موفق باشد.
شاید او کسی است که با تمام خصوصیات اخلاقی مهمش نمی‌تواند نمونه‌ای از یک قهرمان موفق معمولی باشد اما در هدایت کردن دیگران و رساندن آنها به موفقیت، توانائی منحصربفردی دارد. چرا وودی آلن اساس فیلمش را بر جوک‌های دم دستی‌ای می‌گذارد که شاید در اولین برخورد با آنها هیچ فکری را به ذهن متبادر نکند اما اصول ساخته شدن لطیفه‌ها خود پیشینه‌ی طویلی دارد.
چرا جوک‌ها ساخته می‌شوند؟ یک نظر این است که طنز زمانی به وجود می‌آید که شخص خود را برتر از دیگری بداند. هابز می‌گوید: خنده چیزی نیست مگر مسرتی ناگهانی و برخاسته از این طرز تلقی که خود را در قیاس با ضعف و فرودستی دیگران یا ضعف و فرودستی موقعیت پیشین خود برتر بدانیم.
در آنی هال هم از یک طرف با این وضعیت روبرو هستیم. الوی کماکان با مدنظر داشتن کاستی هایش تفکرات خود را نسبت به دیگر افراد برتر می‌داند.
بیشتر بخوانید: فیلم Irrational Man مرد غیر منطقی ؛ وقتی وودی آلن به دنبال پاسخی برای وجودیت می‌رود!
برای نقد فیلم Annie Hall باید ادامه داد که در سکانس جذاب صف سینما، شخصی را که به زعم خود دارد عقایدش را در کشوری آزاد، آزادانه بیان می‌کند و فلینی و مک لوهان را زیر سؤال میبرد؛ بیرون می‌کشد با مارشال مک لوهان واقعی رو به رو می‌کند و غلط بودن عقایدش را به اثباتی حقیقی می‌رساند.
یا در مقابل تونی، دوست پسر بعدی آنی بعد از الوی که کار او و گرفتن جایزه‌ی موسیقی گرمی را برای ساخته هایش یک اشتباه محض می‌داند و این طور تعبیر می‌کند: انگار جایزه‌ی بزرگ ترین دیکتاتور فاشیست رو به هیتلر بدن. یا در مقابل مراسمی که برای نویسندگانی از جمله همسر دومش ترتیب داده اند و الوی حاضر نمی‌شود در آن مراسم متظاهرانه شرکت کند و بودن با همسرش را در اتاق یا دیدن مسابقه‌ی بسکتبال را به آن ترجیح می‌دهد.
در تمام این موقعیت‌ها افراد حاضر را که خود را قهرمانانی برتر می‌دانند که صرفاً از طرف یک اجتماع تائید شده اند را نقض می‌کند و دیدگاه برتر خود را به آنان که قهرمانانی فرودست در جامعه هستند؛ رجحان می‌دهد.
مثل یک مثل قدیمی که می‌گوید: وقتی دیدی عده‌ی زیادی در یک جا جمع شدن و چیزی رو تائید می‌کنن، بدون که هیچ تفکری بینشون وجود نداره. این نداشتن نظر و عقیده و تفکر به شکلی انتقادی در برخورد الوی با یک زوج خوشبخت در خیابان هم رخ می‌دهد. وقتی از آنها سؤال می‌کند دلیل خوشبختی شما در چیست؟ آنها پاسخ می‌دهند تهی بودن و نداشتن هیچ فکر و عقیده ای.
بیشتر بخوانید: فیلم Cafe Society کافه سوسایتی ساخته وودی آلن
یک انتقاد هوشمندانه از روابط که به نظر می‌رسد جوامع مدرن را در حین آوانگارد بودن، نشانه می‌رود. از طرفی الوی یک کمدین خود کم بین است که ساختارشکن است و فقط می‌خواهد در زندگیش یک کار درست حسابی انجام دهد که بعدها به آن افتخار کند؛ اما حاضر نیست در کلوپی عضو شود که افرادی مثل خودش در آن عضو هستند.
این خود کم بینی از خصوصیت کمال گرائی و درک نشدن‌های مداومش می‌آید و اینکه سالهاست دارد برخلاف جریان رایجی که غلط است می‌جنگد تا خود و اندیشه هایش را ثابت کند و ناموفق است. عامل دیگر یهودی بودن اوست که بواسطه‌ی قدمت تاریخ یهودی‌ها و خصومت فطری نازیسم با آنها به شکل زخمی کهنه درآمده که آنها را از بقیه‌ی آدم‌ها متمایز می‌کند و چهره‌ی منفوری از آنها ارائه می‌دهد.
دومین دلیل ساخته شدن جوک‌ها بر می‌گردد به نظریه‌ی معروف فروید: تخفیف تنش. بر پایه‌ی این دیدگاه، تنگناهای اجتماعی و روانی مانع از بروز پاره‌ای افکار و احساسات در ما می‌شوند و در نتیجه این پدیده‌های روانی به اصطلاح در ذهن ما ریشه می‌کنند و سرانجام به صورت خنده نمود می‌یابند.
بیشتر بخوانید: فیلم Big Fish ساخته تیم برتون ، در ستایش خیال پردازی و جدال بین حقیقت و خیال.
خنده‌ای ناشی از بیان ساده و آزادانه شان که در اجتماع از آن منع شده ایم و در مقابلشان سکوت کرده ایم؛ نظیر احساسات جنسی و میل به پرخاشگری یا مسائل سیاسی اجتماعی و اخلاقی. در فیلم Annie Hall نباید از قلم انداخت که الوی هم به رغم داشتن کودکی غمگین و شخصیت ناپایدار و عصبیش که هیچ شباهتی به یک کمدین ندارد؛
اما در واقع یک کمدین است تا بتواند سرکوب‌های همیشگیش را درمان کند و در قالب طنز بر آنها فائق شود. عدم تناسب یکی دیگر از ویژگی‌های طنز است که آن را بامزه می‌کند و بیشتر در آثار شوپنهاور، کانت، کرکگور و هزلیت بیان شده است مبنی بر اینکه چیزی عجیب و غریب و صرفاً نامتعارف در موقعیتی نابجا قرار گیرد.
مثل خرس دوچرخه سوار. این موضوع در آنی حال با بکارگیری فانتزی‌های شخصی وودی آلن و تخیل طنزآمیز و بدیعش در سکانس هائی که مشکلات رابطه‌اش را برای دست یابی به جوابی قانع کننده با رهگذران عادی در خیابان مطرح می‌کند؛ اتفاق می‌افتد.
مثل سکانسی که الوی ناامیدانه از سینمائی بیرون می‌آید که همیشه با آنی به آنجا می‌رفته، یک زن و مرد عادی در خیابان بی مقدمه جلوی او را می‌گیرند و از زندگی جدید آنی که با تونی لیسی در لوس آنجلس زندگی می‌کند، خبر می‌دهند.
یک موقعیت نامتعارف فانتزی که خنده دار است و طنزآمیزتر می‌شود وقتی الوی حتا با آنها هم درباره‌ی وضعیت تحصیل تونی که در هاروارد درس خوانده و این به نظرش فاجعه است، وارد بحث می‌شود.
در ادامه نقد فیلم Annie Hall نباید از قلم انداخت که مسئله‌ای دیگر که در طنز عاملی اساسی و ویژه است؛ مسئله‌ی غرابت آن است. غرابت یک چیز در چیست؟ در هنجارگریز بودن، نامتعارف بودن، نابهنگام بودن و غالباً ناپایدار بودن آن است.
آشنائی الوی و آنی هم در چنین موقعیتی اتفاق می‌افتد. آنی بعد از بازی تنیس در حالیکه هم زمان در حال سلام کردن به الوی است در حال خداحافظی کردن هم هست. یک موقعیت نامتعارف، نابهنگام و ناپایدار که با عدم تناسب نیز همراه است.
حالات روحی آنی هم متزلزل است و جملات ساده‌ی یک ارتباط روزمره را از یاد برده و مدام آسمان ریسمان می‌بافد و موقعیتی طنزآمیز به وجود می‌آورد؛ گوئی دست و پای خود را گم کرده و در مقابل الوی کم آورده است.
دو علت برای خنده دار بودن موقعیت غرابت ذکر کرده اند که هر دو نیز در مقابل همدیگر هستند: نخست آنکه ما بر چارچوب‌های معمولاً دست و پاگیر و محدود کننده مسلط هستیم. این دیدگاه در مورد الوی صدق می‌کند که بسیار آرام تر و مسلط تر جریان تعامل با آنی را در دست می‌گیرد.
دلیل دوم اینکه غرابت نمایانگر ضعف ما در فهم و تسلیم در برابر جهان این چارچوب هاست. در چنین حالتی فرد خود را بر چیزی قادر و مسلط نمی‌بیند. اتفاقی که برای آنی رخ می‌دهد. فرد در حال و هوای سرمستی و فتح و ظفر نیست، در حال و هوائی متضاد آن هم نیست.
صرفاً حس پذیرش است و حس قبول بی چند و چون جنبه هائی از زندگی است که نه می‌توان نادیده شان گرفت و نه کاملآً درکشان کرد. این تحلیل از غرابت دقیقاً در مورد جوک سوم کارکرد دارد:
جوک سوم: یک نفر میره پیش روانپزشک و میگه دکتر برادر من دیوونست. اون فکر می‌کنه که مرغه. بعد دکتر میگه خب چرا نمی‌فرستیش بیمارستان؟ بعد اون بارو میگه می‌خواستم بفرستمش ولی من به تخم مرغاش نیاز دارم.
بیشتر بخوانید: فیلم Finding Neverland در جست‌و‌جوی ناکجا آباد کاری از مارک فورستر
در نقد فیلم Annie Hall باید گفت درست مثل روابط عاشقانه‌ی زن و مرد که در واقع روابطی دیوانه وار و غیر منطقی هستند اما همه‌ی ما به آن ادامه می‌دهیم، چون نمی‌توانیم بدون آنها زندگی کنیم و درست مثل توجیه زندگی از دید الوی است که عقیده داشت؛
وقتی داری به زندگی فکر می‌کنی اگه بدبخت باشی باید خیلی هم ممنون باشی. تو باید خیلی خوش شانس باشی که بدبخت آفریده شدی. در آنجا هم الوی بین وحشت و بدبختی، بدبختی را انتخاب می‌کند که یک انتخاب جبری است و در اینجا هم داشتن رابطه را به نداشتنش ترجیح می‌دهد چون به تخم مرغ هایش نیاز دارد و امکان دارد بعد از ۱۵ سال رفتن به روانپزشک روزی این تخم مرغ‌ها نتیجه دهند و الوی دیگر نیازی به آن نداشته باشد؛
همان طور که وودی آلن واقعی بعد از سی و اندی سال رفتن نزد روانپزشک با ازدواج آخرش به این روند خاتمه داد و زندگی بدون روانپزشک را در آرامش تجربه کرد.
منابع: دانشنامه‌ی زیبائی شناسی ویراسته‌ی بریس گارت، دومینیک مک آیور لوپس/ فصل ۳۲/ از مقاله‌ی طنز نوشته‌ی تد کوهن
وضعیت آخر نوشته‌ی تامس ا. هریس/ ترجمه‌ی اسماعیل فصیح/ نشر فاخته
تحلیل عالی بود
خیلی دقیق و با ظرافت