تحلیل داستان حاجی آقا نوشته صادق هدایت ، که لیسک جهان شده‌ای…
برخی داستان حاجی آقا اثر صادق هدایت را بدترین اثرش و برخی آن را بهترین می دانند. ( بدترین از این نظر که جنبه ی تبلیغاتی دارد و سفارش اجتماع است و جنبه ی خیر و شر دارد). صادق هدایت حاجی آقا را در شرایط فرهنگی خاصی نوشته است. سال ۱۳۲۴ که اوج مبارزه هایی است که علیه امپریالیسم انگلیس و استبداد شکل می گیرد در ایران.
برخی داستان حاجی آقا اثر صادق هدایت را بدترین اثرش و برخی آن را بهترین می دانند. ( بدترین از این نظر که جنبه ی تبلیغاتی دارد و سفارش اجتماع است و جنبه ی خیر و شر دارد). صادق هدایت داستان حاجی آقا را در شرایط فرهنگی خاصی نوشته است. سال ۱۳۲۴ که اوج مبارزه هایی است که علیه امپریالیسم انگلیس و استبداد شکل می گیرد در ایران.
سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ حکومت استبدادی و خودکامه ی فردی رضا شاه را داشتیم. متفقین، برای مقابله با فاشیسم می خواستند از ایران استفاده کنند پس ایران را اشغال کردند و ایران را پل پیروزی لقب دادند.
تحلیل داستان حاجی آقا نوشته صادق هدایت
در این دوره استبدادی که وجود داشت، برداشته شد و آزادی همه جانبه به وجود آمد. احزاب مختلف شکل گرفت من جمله حزب توده که طرفدار شوروی بود و هر حمله ای را نسبت به شوروی جواب می داد. حزب توده، حزب بسیار قدرتمندی بود و اگر کسی را بایکوت می کرد، فرد در جامعه به شدت بایکوت می شد. در واقع فشار خشن و سنگینی از سمت حزب توده بر جامعه فرهنگی و سیاسی دیده می شد و همه ی روشن فکرانی که ضد استبداد رضاشاه بودند، عضو این حزب شدند.
بیشتر بخوانید: تحلیل داستان کوتاه چنگال نوشته صادق هدایت ، طبیعت علیه تربیت
در این دوره ۲ نیرو وجود داشت: ۱- رضا شاه ۲- حزب توده
۵۳ نفر از افرادی که این حزب را تشکیل دادند از روشنفکران و دانشگاهیانِ ضد شاه بودند. (رمان ۵۳ نفر، اثر بزرگ علوی حکایت این ۵۳ نفر است)
افرادی مثل: جلال آل احمد، بزرگ علوی، کیانوری،سرهنگ سیامک،تقی ارانی، پیشه وری و…
فشار در این دوره به دو صورت دیده می شد:
فشار سیاسی و روانی: بایکوت شدن کامل ( جلال آل احمد و خلیل ملکی)
فشار مادی: حزب توده به راحتی امکانات فراوان مادی و تشکیلات سراسری در ایران داشت ( به راحتی کتاب چاپ می کردند).
بیشتر بخوانید: تحلیل داستان آبجی خانم اثر صادق هدایت
در این دوره بود که صادق هدایت داستان حاجی آقا را نوشت.
از لحاظ فرمی، رمان با کمی تغییرات شکل نمایش یا مقاله یا سخنرانی می گیرد و فقط رمان نیست.
هدایت توانسته یک تیپ اجتماعی (الگو) آن دوره را نشان دهد و مهمترین ویژگی های بورژوازی و تجاری ایران در آن دوره که فرصت طلبی و ابن الوقتی بودن است، را بازتاب دهد.
حاجی آقا نماینده ی سه نسل است:
قبل از مشروطه:
پدر حاجی آقا خرده فروش و تنباکو فروش بوده و این دوره؛ دوره ی زمین داران و حمایت از زمین داران است. مسئله ی توتون و تنباکو مطرح است و تحریم گسترده ای که تا دربار ناصرالدین شاه هم کشیده شده است و در این جا حاجی صاحب ثروت بادآورده می شود.
دوره ی رضا شاه:
آن چه دارد شکل می گیرد، نقش نفت است. نفتی که در زندگی اجتماعی و سیاسی مردم نقش پیدا می کند. در این دوره رضا شاه ارتش متحد به وجود می آورد، دانشگاه به وجود می آورد. حاجی آقا سعی می کند با بوروکراتیسم نوظهور مناسباتش را گسترش دهد. از روی ناآگاهی طرفدار فاشیسم و سرمایه داری است و ناخودآگاه به سمت فاشیسم گرایش دارد.
بیشتر بخوانید: مروری بر زندگی صادق هدایت
کنار رفتن رضا شاه:
این دوره با کنار رفتن رضا شاه شروع می شود. حاجی در این جا ابن الوقت بودن را نشان می دهد. تمامن گذشته اش را نفی می کند و به جای طرفداری از رضا شاه و تفکرش، ضد آلمانی می شود. این دوره است که حاجی با پول و ثروت زیادش کلی زمین و کارخانه خریده و به شدت ضد کارگر است.
حاجی خیلی چیزها را نمی بیند و فقط برای منافعش کار می کند و بسیاری از مسائل را نمی تواند درک کند.
در رمان، مبارزه ی کارگر علیه کارخانه داران را می بینیم، کارخانه دارانی که از کارگر، کار بیش از حد می خواهند و به کارگر به چشم ماشین نگاه می کنند و فقط سود زیاد می خواهند.
حاجی از این جماعت است و هر چه به صرفش باشد انجام می دهد. و این گرفته از بورژوازی تجاری در ایران است، که رنگ عوض می کند. چند رنگ بودن حاجی از این جا ریشه می گیرد. گهی آزاده خواه می شود، گَهی دلال و بعد بورژوازی…
بیشتر بخوانید: عشق و چیزهای دیگر نوشته‌ی مصطفی مستور ، اخلاق و عبرت در رمان
حاجی نمونه ی تیپیک بورژوازی در ایران است. او همه چی دارد ولی پرستیژ ندارد و می خواهد برای خودش پرستیژ درست کند و همه ی اخلاقیاتش، اخلاقیات گذشته اش است. مناسبات پدرسالاری را همچنان دارد با این که کارخانه دار است. در واقع از هر دوره ای چیزی گرفته، چیزی که بیشتر شبیه به وصله ی ناجور است.
مبارزه علیه امپریالیسم و سرمایه داری که در داستان دیده می شود، در واقع نشان دهنده ی افکار و عقاید حزب توده است که نویسنده آن را در رمانش بازتاب می دهد.
در آخر اضافه کنم، جنبه ی مثبت این رمان به لحاظ زیبایی شناسی، موفقیت هدایت در خلق شخصیت حاجی است. شخصیت دمدمی، فرصت طلب و چند رنگ که پیش برنده ی داستان است.
بیشتر بخوانید: بررسی تطبیقی فیلم ساحره به کارگردانی داوود میرباقری و داستان عروسک پشت پرده از صادق هدایت
