سینمای ایران

جاده قدیم ساخته‌ی منیژه حکمت

نویسندگان: آرش منادیو اديسه عسكری

منتشر شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۸

۴ زمان مطالعه: 7 دقیقه

جاده قدیم ساخته منیژه حکمت و به گفته خودش در نشست رسانه‌ای فیلم آخرین ساخته‌اش می‌باشد. بنابراین می‌توان فیلم را پایانی بر سه گانه‌‌ی زنان او دانست. منیژه حکمت پیش از این، دو فیلم بلند داستانی دیگر به نام‌های زندان زنان و سه زن را با محوریت مسائل مربوط به زنان، کارگردانی کرده بود. در ادامه به صورت مفصل به بررسی و تحلیل فیلم جاده قدیم خواهیم پرداخت با نت نوشت همراه باشید.

ابتدا نقد فیلم جاده قدیم را با قلم آرش منادی خواهیم خواند:

نقد فیلم جاده قدیم: زنی در جاده‌ی دو طرفه!

فیلم جاده قدیم نیز در امتداد دو ساخته‌‌ی پیشین او قرار می‌گیرد و این بار سراغ موضوعی رفته که پیش تر، کم تر به آن پرداخت می‌شده است و چندی است با ساخت فیلم هایی چون “هیس! دختر‌ها فریاد نمی‌زنند” به کارگردانی پوران درخشنده، خانه دختر ساخته “شهرام شاه حسینی” و “فروشنده” اثری از “اصغر فرهادی” فضای باز تری برای روایت و بیان چنین داستان هایی ایجاد شده است؛ تجاوز جنسی به زنان. 

برای شروع نقد فیلم جاده قدیم باید گفت که اگر در “هیس! دختر‌ها فریاد نمی‌زنند” و “خانه دختر“، زن قربانی این آزار متهم می‌شد و سرنوشت تلخی پیدا می‌کرد و در “فروشنده” بیش تر از آنکه به مصائب و اثرات روانی چنین حادثه‌ای بر زن بپردازد به دیدگاه اطرافیان نسبت به این موضوع و چگونگی برخورد با شخص متجاوز می‌پرداخت.

“منیژه حکمت” در جاده قدیم با قرار دادن زن به عنوان شخصیت محوری داستان به تاثیرات روانی و جسمی تجاوز بر زن و ارائه راهکاری برای چگونگی برخورد خود و خانواده و اطرافیانش نسبت به این موضوع می‌پردازد و از این منظر نگاه روانکاوانه تری را نسبت به سایر آثار گفته شده داراست.

گرچه گاهی این نگاه در برخی جاهای فیلم گل درشت و بیش از حد تکرار می‌شود اما بودنش بهتر از نبودنش است.

ترلان پروانه، منیژه حکمت و مهتاب کرامتی

وسواس پاکیزگی مدام مینو (مهتاب کرامتی) که خود را در قالب حمام رفتن‌های بیش از حد، شستن چند باره‌‌ی دست ها، تمیز کردن خانه نشان می‌دهد نمونه‌ای از اثرات روانی چنین حادثه‌ای بر وی می‌باشد.

همچنین دوری کردن و روی برگرداندن و جدا کردن محل خواب و جلوگیری از تماس با شوهرش بهرام (آتیلا پسیانی) از دیگر موارد روانکاوانه‌‌ی شخصی است که مورد تجاوز قرار گرفته است.

چرا که زن به لحاظ روانی به دلیل این رابطه‌‌ی ناخواسته، خود را و پیرامونش را آلوده می‌بیند و سعی بر تمیز کردن آن می‌کند که در پس ظاهر آن خود را تطهیر کند. چنین شخصی نیز از تماس با هر مردی حتا شوهرش روی گردان است، چرا که برایش تداعی کننده آن تجاوز خواهد بود.

بیشتر بخوانید: فیلم عصبانی نیستم ساخته‌ی رضا درمیشیان، عصبانی هستم

فیلم جاده قدیم نیز در امتداد دو ساخته‌‌ی پیشین او قرار می‌گیرد و این بار سراغ موضوعی رفته که پیش تر، کم تر به آن پرداخت می‌شده است و چندی است با ساخت فیلم هایی چون “هیس! دختر‌ها فریاد نمی‌زنند” به کارگردانی پوران درخشنده، خانه دختر ساخته “شهرام شاه حسینی” و “فروشنده” اثری از “اصغر فرهادی” فضای باز تری برای روایت و بیان چنین داستان هایی ایجاد شده است؛ تجاوز جنسی به زنان.

از نمونه‌های دیگر اثرات روانی بر چنین شخصی، کابوس‌های مداوم و ترس از هر چیزی است که تداعی کننده تجاوز می‌باشد. به عنوان مثال ترس از چاقویی که دخترش شیدا (ترلان پروانه) با آن سالاد درست می‌کند و پراید سیاهی که جلوی او پارک می‌کند نمونه چنین مواردی است.

پراید مشکی و چاقو دو ابژه‌ای هستند که در فیلم با تعرض ارتباط داشته اند. در برخی موارد، همان طور که پلیس آگاهی هم در فیلم بیان می‌دارد ممکن است قربانیان این حادثه به دلیل فشار شدید روحی و روانی دست به خودکش بزنند.

در ادامه نقد فیلم جاده قدیم باید گفت در دو سکانس “جاده قدیم” می‌بینیم که مینو سعی بر پرت کردن خویش از بالکن خانه دارد که البته در هر دو بار این اتفاق رخ نمی‌دهد. همچنین فیلم ساز برای رهایی از چنین کابوس‌ها و اثرات روانی، مراجعه نزد روانکاو و نه روانپزشک را پیشنهاد می‌دهد که کار بسیار پسندیده‌ای است.

“منیژه حکمت” در جاده قدیم با قرار دادن زن به عنوان شخصیت محوری داستان به تاثیرات روانی و جسمی تجاوز بر زن و ارائه راهکاری برای چگونگی برخورد خود و خانواده و اطرافیانش نسبت به این موضوع می‌پردازد و از این منظر نگاه روانکاوانه تری را نسبت به سایر آثار گفته شده داراست.

نام فیلم نیز به صورت نمادین برخورد و نگاه جدیدی را نسبت به موضوع تجاوز بیان می‌دارد و می‌گوید چشم پوشی و سرکوب این حادثه برای بی آبرو نشدن و مواردی از این دست راه حلی را پیش نمی‌برد و چنین رویکردی، راهی است که در قدیم پیش می‌گرفته اند.

امروزه با بیان و ابراز آن نه تنها باعث بی آبرویی شخص و خانواده‌اش نمی‌شود بلکه با گفتن آن و مراجعه پیش روانکاو، شخص قربانی، سلامت روانی خویش را دوباره باز می‌باید و بر بیماران روانی جامعه نیز افزوده نمی‌شود و خانواده و جامعه را به سلامت روان پیش می‌برد.

بیشتر بخوانید: نقد فیلم حریم شخصی ؛ تاوان فاش اطلاعات خصوصی

“منیژه حکمت” بر خلاف چندی از فیلم سازانی اعم از زن یا مرد که درباره‌‌ی زنان و فمنیسم فیلم می‌سازند، چهره‌ای خشن و هیولا گونه‌ای از مرد در “جاده قدیم” نشان نمی‌دهد. بلکه مردان فیلم که خود را در قالب همسر، فرزند و پدر شوهر نشان می‌دهند، بسیار منطقی، مهربان و همراه شخصیت زن می‌باشند و به هر روی خواستار کمک به مینو هستند.

“منیژه حکمت” بر خلاف چندی از فیلم سازانی اعم از زن یا مرد که درباره‌‌ی زنان و فمنیسم فیلم می‌سازند، چهره‌ای خشن و هیولا گونه‌ای از مرد در “جاده قدیم” نشان نمی‌دهد. بلکه مردان فیلم که خود را در قالب همسر، فرزند و پدر شوهر نشان می‌دهند، بسیار منطقی، مهربان و همراه شخصیت زن می‌باشند و به هر روی خواستار کمک به مینو هستند.

همان قدر که مینو در فیلم به عنوان شخصیتی قدرتمند و زن مدیر بانک و حتا خانه، با درایت و منظم و کاربلد معرفی می‌شود، مردان هم افرادی قوی و کاردان نمایش داده می‌شوند. بنابراین ما با یک نگاه برابری جنسیتی در فیلم رو به رو هستیم که از ویژگی‌های بسیار خوب و مثبت آن می‌باشد.

اما در نقد فیلم جاده قدیم از نکات مثبت که بگذریم، متاسفانه ایرادهایی هم نیز به آن وارد است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت. یکی از این ایرادها چگونگی روند بهبود شرایط روحی و روانی مینو است. ما از بد بودن تا خوب شدن او، حالت میانه‌ای را نمی‌بینیم.

در نقد فیلم جاده قدیم باید اعتراف کرد که این اثر ایراد‌های فنی کمی نیز ندارد. دیزالو‌های سکانس افتتاحیه سر میز شام که بدون کارکرد منطقی گذر زمان یا کارکرد دیگری به کار می‌روند نمونه‌ای از این اشکال‌ها می‌باشد.

در حالیکه او چندان حال خوشی ندارد، وقتی از سقط عروسش (هدی زین العابدین) و ارائه‌‌ی وام‌های غیرقانونی در بانک‌اش اطلاع می‌یابد، چون سوپر وومنی وارد میدان می‌شود و از تمامی این کارها جلوگیری می‌کند و مسائل را حل می‌کند.

قدرت او در این سکانس‌ها با توجه به تعریف نشدن پیش زمینه محکم و درست از بهبودی او کمی گل درشت از آب در آمده است و این بخش فیلم را کمی غیر قابل باور می‌کند.

در نقد فیلم جاده قدیم باید اعتراف کرد که این اثر ایراد‌های فنی کمی نیز ندارد. دیزالو‌های سکانس افتتاحیه سر میز شام که بدون کارکرد منطقی گذر زمان یا کارکرد دیگری به کار می‌روند نمونه‌ای از این اشکال‌ها می‌باشد.

بیشتر بخوانید: نقد فیلم رگ خواب اثر حمید نعمت الله “سیاهی سفیدی و اندوه طوفان”

آتیلا پسیانی و مهتاب کرامتی در فیلم جاده قدیم

همچنین کیفیت ضعیف بافت بصری تیتراژ فیلم که در شب جاده قدیم می‌گذرد و لانگ شات هایی که از خیابان ولیعصر گرفته می‌شود با کیفیت و بافت بصری دیگر بخش‌های فیلم، همگون و هماهنگ نمی‌باشد.

تدوین فیلم نیز از دیگر مواردی است که به آن آسیب رسانده است و شتابزدگی در آن دیده می‌شود. شاید اگر تدوین دوباره‌ای روی فیلم انجام بگیرد با اثر دلنشین تری مواجه شویم. “جاده قدیم” نمونه‌‌ی فیلمی است که حرف‌های بسیار خوبی برای گفتن دارد اما متاسفانه نمی‌تواند چندان خوب حرف بزند و همین از اثرگذاری اثر می‌کاهد.

در ادامه هم تحلیل ادیسه عسکری راجع به فیلم جاده قدیم را با هم مطالعه خواهیم کرد:

تحلیل فیلم جاده قدیم به کارگردانی منیژه حکمت، بالماسکه ای از سه نسل به ظاهر متفاوت

فیلم جاده قدیم چهارمین فیلم بلند منیژه حکمت به عنوان کارگردان است. در این فیلم منیژه حکمت به سراغ سوژه‌هایی چون تجاوز به زنان، اختلاف نسل‌ها، فساد اداری بخصوص در سیستم بانک‌ها، مسائل مربوط به ازدواج جوانان و دخالت‌های افراد جامعه در زندگی شخصی دیگران رفته است. در ادامه با معرفی فیلم جاده قدیم با نت نوشت همراه باشید.

مینو رسولی با بازی مهتاب کرامتی کارمندی است که در شب سال نو به خانه برنمی‌گردد. و همسر او بهرام جورابچی، با بازی آتیلا پسیانی، و فرزندانش، با بازی محمدرضا غفاری در نقش خسرو، و ترلان پروانه، در نقش شیدا به دنبال او می‌گردند.

در تحلیل و نقد فیلم جاده قدیم باید گفت که این فیلم می‌توانست یک فیلم روانکاوانه‌ی عمیق باشد. اما تنهایی یک بازآفرینی ضعیف از واقعیت زنانی است که به آنها تجاوز شده است. نقش اول فیلم “مهتاب کرامتی” است. که نقش زنی را بازی می‌کند که رئیس بانک است. مدیر است و علیرغم تمام مسئولیت‌ها و مشغله‌های زیادش از پس همه‌ی کارها به خوبی بر می‎آید.

فیلم جاده قدیم چهارمین فیلم بلند منیژه حکمت به عنوان کارگردان است. در این فیلم منیژه حکمت به سراغ سوژه‌هایی چون تجاوز به زنان، اختلاف نسل‌ها، فساد اداری بخصوص در سیستم بانک‌ها، مسائل مربوط به ازدواج جوانان و دخالت‌های افراد جامعه در زندگی شخصی دیگران رفته است. در ادامه با معرفی فیلم جاده قدیم با نت نوشت همراه باشید.

“مینو” بعد از اتفاقی که برایش افتاده است مدام کابوس می‌بیند و خود را کاملا باخته است. اما تنها در فیلم ما شاهد چند لحظه از کابوس‌های او هستیم. و از درون آشفته‌ی او و درگیری‌های روحی او با این موضوع چیزی نمی‌دانیم.

این نشان دادن چند لحظه از کابوسی که می‌بیند تنها نشانه‌ی حادثه‌ای است که از سر گذرانده است. و این صحنه‌ها مدام تکرار می‌شود و همین امر باعث شده است که صحنه‌ها تکراری و خسته‌کننده باشد. در صورتی که سوژه‎‌ی اصلی فیلم این پتانسیل را دارد که در زیر لایه‌ی داستانی دارای زیر لایه‌های اجتماعی و روانشناختی باشد.

ریتم فیلم جاده قدیم کند است. چون هیچ اتفاق درونی و بیرونی جز تلفن‌های مدام آدم‌های دور و بر و کابوس‌های مینو در فیلم وجود ندارد.

بیشتر بخوانید: نقد فیلم رگ خواب اثر حمید نعمت الله “سیاهی سفیدی و اندوه طوفان”

ریتم فیلم جاده قدیم کند است. چون هیچ اتفاق درونی و بیرونی جز تلفن‌های مدام آدم‌های دور و بر و کابوس‌های مینو در فیلم وجود ندارد.

در فیلم هایی که ادعای اجتماعی بودن را دارند و در آن‌ها به مسائل و مشکلات جامعه پرداخته می‌شود چقدر لازم است که نعل به نعل واقعیت آن هم به شکل ضعیف و سطحی به تصویر کشیده شود. قطعن یک فیلمساز نمی‌تواند در جایگاه مُصلح اجتماعی با ساختن یک فیلم به اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی بپردازد.

اما می‌تواند سطحی بالاتر از واقعیت را به تصویر بکشد. به تحلیل لایه‌های زیرین یک مساله اجتماعی بپردازد. و یا از زوایای کمتر شناخته شده به آن موضوع نور بتاباند. اما در معرفی فیلم جاده قدیم باید گفت در این فیلم ما صرفا شاهد بازسازی دوباره‌ی یک واقعیت هستیم.

فیلم منیژه حکمت در این مرحله‌ی قبل از آغاز متوقف می‌شود. شخصیت‌ها بعد ندارند. عمق ندارند. صرفا درگیر یکسری مشکلات هستند و ما با افکار و لایه‌های شخصیت آن‌ها آشنا نمی‌شویم.

انگار “منیژه حکمت” تمام فیلم سعی دارد به ما بگوید شخصی که به او تجاوز می‌شود زندگی‌اش بهم می‌ریزد، تا مدت‌ها خیلی زندگی سختی را خواهد گذراند. و دائم تمام فیلم این را تکرار می‌کند. و به شدت سعی دارد ما را قانع کند که خیلی سخت است که به فردی تجاوز شود.

انگار که باور مردم چیزی جز این است. در صورتی که این شروع داستان است. اصلن داستان از اینجا شروع می‌شود که اتفاقی ناگهان روال عادی زندگی شخصیتی را بر هم می‌زند. و بعد از آن ما شاهد آغاز قصه‌ی فیلم هستیم.

و فیلم منیژه حکمت در این مرحله‌ی قبل از آغاز متوقف می‌شود. شخصیت‌ها بعد ندارند. عمق ندارند. صرفا درگیر یکسری مشکلات هستند و ما با افکار و لایه‌های شخصیت آن‌ها آشنا نمی‌شویم.

به طور کلی در جاده قدیم بین اتفاقات و شخصیت‌های جاده قدیم روابط علی و معلولی وجود ندارد. بعنوان مثال شخصیت‌هایی مثل آقا جون که نقش کلیدی در خانواده و در ابتدای فیلم نقش پررنگی داشته اند به یکباره حذف می‌شود.

بیشتر بخوانید: یک اتفاق ساده اثر سهراب شهید ثالث

یک موضوع دیگر که در این فیلم به آن پرداخته شده است. مساله‌ی تفاوت و شکاف بین نسل هاست. مثلث پدربزرگ با بازی “پرویز پورحسینی”، پدر با بازی “آتیلا پسیانی”، پسر با بازی “محمدرضا غفاری” سه نسلی هستند که با هم اختلافات ریز و درشت بسیاری دارند و نمی‌‎‌توانند دنیای هم را درک کنند.

در این مورد هم “منیژه حکمت” مانند آنچه گفته شد عمل کرده است. هیچ واکاوی و موشکافی در مورد علت بوجود آمدن آن صورت نمی‌گیرد. تنها سه نسل از یک خانواده ساخته شده است. بی آنکه در طول فیلم به درون شخصیت‌ها نفوذ کند و به کشف و بررسی لایه‌های شخصیت بپردازد.

در مورد فیلم‌هایی از این دست مثال معروف “کوه یخ” صادق است. و اینکه لایه‌ی داستانی و بخش داستانی بخش کمی از فیلم را به خود اختصاص بدهد و اصلی‌ترین قسمت زیر لایه‌های آن است. که این امر جز با ساخت و پرداخت دقیق و عمیق شخصیت‌ها و روابط بین آن‌ها اتفاق نمی‌افتد.

به طور کلی در جاده قدیم بین اتفاقات و شخصیت‌های جاده قدیم روابط علی و معلولی وجود ندارد. بعنوان مثال شخصیت‌هایی مثل آقا جون که نقش کلیدی در خانواده و در ابتدای فیلم نقش پررنگی داشته اند به یکباره حذف می‌شود.