تحلیل نمایشنامه مده آ نوشته اوریپید ؛ سوار بر اسب چموش خشم و سقوط در ویرانهی فرزند کشی
مده آ اثر قدرتمند نویسنده ی کلاسیکِ هم عصرِ سوفوکل و آشیل، اوریپید است که در بستر اجتماعیِ ساختار شکنی شکل می گیرد. پرداختن به مسئله ی زنان در بن مایه ی داستانی که وام دار اسطوره است و در بطن خود، اسطوره را نقض می کند (چون سعی دارد در مقابل ظلم خدایان که ماهیتی فراطبیعی و خرافی گونه دارند قد علم کند و فضائی برای دیالوگ بیافریند. دیالوگی که برآمده از فضای دیکتاتور و بی عدالتی است که یونان زمان اوریپید را تحت تأثیر قرار داده است.)، استفاده از شخصیت های فرودست جامعه مثل بردگان و پرستاران و ندیمه ها که در قالب تمهید همسرایان، مجالی برای بیان می یابند و تصویر کردن طبقات اجتماعی بسیار نزدیک به واقعیت و توصیف شخصیت ها و بررسی آنها به شکل واقعی با تمام ضعف ها و قدرت هایشان و نگارش جسورانه و بی پرده ی مسائل سیاسی- اجتماعی و جنسی، از جمله اقدامات ساختارشکنانه ی اوریپید است که او را در قالب نویسنده ی روشنفکری که در قالب های زمانه اش نمی گنجد تثبیت می کند. در ادامه با تحلیل نمایشنامه مده آ نوشته اوریپید با نت نوشت همراه باشید.
بیشتر بخوانید: تحلیل نمایشنامه سالار زنان اثر کاریل چرچیل
تحلیل نمایشنامه مده آ نوشته اوریپید
مده آ دختر آئیتس، پادشاه کلشید (از نواده ی خورشید) و همسر جیسون رهبر آرگونات هاست. وی جیسون را در سفر به جریزه ی کلشید، برای به دست آوردن پشم زرین (نماد قدرت و رسیدن به پادشاهی) همراهی می کند و او را بواسطه ی دانش جادوگریش از گزند اژدها (نگهبان پشم زرین) می رهاند. بعدها وقتی جیسون و مده آ به کورینت می رسند، جیسون، مده آ و پسرانش را رها و با دختر کرئون پادشاه کورینت که موقعیت بهتری داشته و به زعم خودش از این طریق می توانسته موقعیت مناسب تری برای مده آ و پسرانش فراهم کند؛ ازدواج می کند.
جیسون در نهایت فداکاری و رئوفت حاضر است مده آ را بعنوان معشوقه نگاه دارد. از طرفی کرئون (پدر زن جیسون و پادشاه کورنت) که از مده آ به دلیل زیرکی و خشمش هراس دارد، حکم تبعید او و فرزندانش را صادر می کند؛ اما مده آ با التماس و خواهش او را راضی می کند و یک روز را برای ترک کورینت، فرصت می طلبد.
بیشتر بخوانید: تحلیل نمایشنامه دکتر فاستوس اثر کریستوفر مارلو، ای آدمی بگریز
در این مجال، مده آ که به خاطر ازدواج با جیسون به پدر و خانواده ی خود پشت کرده و حتا برادر ناتنی اش را هم کشته است و در یونان کاملاً بی پناه است؛ به دنبال پشتیبانی نیرومند است تا با او همدست شود و او را حمایت کرده و پناه دهد. اجیوس، پادشاه آتن که فرزندی ندارد، در ازای مداوای همسرش به دست مده آ برای بچه دار شدنش، به او قول پشتیبانی می دهد. در این میان مده آ با زیرکی جیسون را فریب می دهد و او را راضی می کند تا اجازه دهد پسرانش با پیشکشی گران بها به دیدن همسر جیسون بروند. این پیشکش، قبائی است که مده آ از خدای خورشید گرفته است و آن را از طریق سم زهرآلود کرده است تا جان شاهزاده را بگیرد. شاهزاده به محض پوشیدن آن مسموم می شود و می میرد. سم، کرئون را هم که برای نجات دخترش شتافته است، از بین می برد. اما خشم مده آ هنوز تسکین نیافته است و آخرین ضربه ی مهلک را با کشتن پسران خود به جیسون وارد می کند. مده آ اجساد پسران را با خود به سرزمین هرا (ایزد بانوی زناشوئی در اساطیر یونان) می برد و به خاک میسپارد و حتا شانس دیدن و در آغوش کشیدن اجساد مرده ی آنان را هم به جیسون نمی دهد.
در نمایشنامه مده آ با یک ریتم شخصیت محور مواجهیم که مده آ و جیسون (بویژه مده آ)، بار محتوائی آن را در قالب شخصیت هائی پویا و پیچیده با غافلگیری های مداوم به دوش می کشند و از خود کاراکترهای پروتاگونیست و آنتاگونیستی می سازند که در مورد شخصیت مده آ هر دو جنبه ی شخصیت در موقعیت های متفاوت نمود پیدا می کند.
بیشتر بخوانید: تحلیل نمایشنامه بیدرمن و آتش افروزان اثر ماکس فریش
مده آ نمونه ی بارز یک قهرمان ضد قهرمان است که برایش هدف، وسیله را توجیه می کند. در بخش هائی از نمایشنامه مده آ که روایت نشده اند به شکل کنش های پیش آغازین، گذشته ی مده آ در کنش جاری در جریان است. در این بخش ها نیز می بینیم که میل و اراده ی مده آ برای دست یابی به اهدافش بسیار قوی است. او برای رسیدن به جیسون همه ی گذشته و خانواده اش را پشت سر می گذارد و حتا دست به قتل می زند. شخصیتی زیرک که نقبی به شخصیتی اسطوره ای می زند چون دارای توانائی های بالفطره ای است که از او چهره ای ماورائی می سازد. مثل دانستن علم جادوگری و علم گیا-پزشکی که می تواند با اتکا به آن از چنگال مشکلات بگریزد و به موفقیت دست یابد.
میل و اراده ای آهنین به همراه عنصر قدرتمند خشم و ضربه ی شدیدی که در اثر خیانت جیسون به مده آ وارد می شود بستری با قابلیت رشدی تسریع شده فراهم می آورند تا مده آ با تکیه بر آن دست به انتقام، خشونت و قتل و کشتار بزند. در این پروسه ابتدا دختر شاه کرئون و پادشاه کرئون و بعد پسران مده آ قربانی محتومِ این ماجرا می شوند تا فرزند کشی هم در کنار برادرکشی به کارنامه ی تاریک مده آ اضافه شود. مده آئی که می تواند با زیرکی و قدرت جادوییش پشم زرین را بدست آورد و جیسون را از مرگ رهائی دهد (پروتاگونیست)، حالا می تواند آن روی سکه را هم نشان دهد و جیسون را روزی هزار بار به کام مرگ بکشاند (آنتاگونیست).
در تحلیل روانشناسانه ی شخصیت مده آ در نمایشنامه مده آ با زنی طرف هستیم که در مقابل جیسون خیانتکار، در دنیای فکری-ذهنی خودش شبکه ای قانونمند می آفریند تا بتواند بی عدالتی های پیش آمده را بر اساس قوانینِ سادیستیش جبران کند. زن قدرتمند و زیرکی که در روابطش با مردان همواره کسانی را به مبارزه می طلبد که بتوانند با او مقابله کنند. یک شخصیت هیستریک محور که همیشه در جستجوی مردی است که لیاقتش را داشته باشد. جیسون از این حیث نیروئی هم وزن مده آست اما باز هم به حمایت و مراقبت او نیازمند است و در پایان برای رسیدن به منافع مادیش مده آ را ترک می کند و لزوماً عشق به مده آ را زیر سؤال نمی برد.
بیشتر بخوانید: رابرت ویلسن و پرفورمنس آرت، معماری متن تصویر صدا و حرکت
مده آ از حیث شقاوتی که در پس اعمالش سیراب نشدنی است، در تحلیل رفتاری شخصیتی از منظر فروید یک مقعد زاده است. بر اساس تحقیقات فروید، کودک برای کسب لذت جسمانی پراکنده که از دهان، مقعد، و اندام های تناسلی حاصل می شود برانگیخته می شود و این نواحی شهوت زا مراحل رشد را در خلال ۵ سال اول زندگی توصیف می کنند که به مراحل روانی-جنسی رشد معروفند.
در هر مرحله ی رشد، تعارضی وجود دارد که باید قبل از رفتن به مرحله ی بعدی حل شود. گاهی شخص مایل نیست یا نمی تواند از مرحله ای به مرحله ی بعدی برود یا والد آسان گیر ممکن است نیازهای هر مرحله را آنقدر زیاد ارضاء کرده باشند که کودک نمی خواهد از آن مرحله خارج شود. در هر دو صورت گفته می شود که فرد در این مرحله تثبیت شده است. در حالت تثبیت، بخشی از لیبیدو (سائق زندگی) یا انرژی روانی در آن مرحله ی رشد مصرف می شود و انرژی کمتری برای مرحله ی بعدی باقی می ماند.
مراحل تثبیت، مراحل دهانی، مقعدی و آلتی نام دارند. در مرحله ی مقعدی که نمونه ی شخصیتی مده آ در آن قرار می گیرد، در سن ۱۸ ماهگی رخ می دهد و اولین تجربیات کودک در استفاده از توالت در آن نقش اساسی ایفا می کند. عمل دفع برای کودک یک لذت شهوانی ایجاد می کند ولی با شروع آموزش استفاده از توالت کودک باید این لذت را با توجه به تنظیم کردن زمان و مکان دفع، به تأخیر بیاندازد.
اگر آموزش های مبتنی بر استفاده از توالت به خوبی پیش نرود یعنی کودک در یادگیری مشکل داشته باشد یا والدین پرتوقع باشند، کودک ممکن است دفع کردن را در زمان و مکانی انجام دهد که والدین تائید نمی کنند. بعدها اگر این روش را برای سرپوش گذاشتن بر ناکامی هایش تکرار کند، شخصیتش در همین مرحله تثبیت می شود. الگوی رفتاری شخصیت هائی که در این مرحله تثبیت می شوند از منظر فروید، دارای الگوی رفتاری خصومت آمیز و سادیستی در بزرگسالی، از جمله سنگدلی، ویرانگری و قشقرق هستند. چنین افرادی احتمالاً نامنظم خواهند بود و دیگران را اشیائی در تصرف خود می دانند.
بیشتر بخوانید: مروری بر نمایشنامه دائی وانیا و درام نویسی آنتوان چخوف
مده آ در کنار شخصیت تاریک و ویرانگری که دارد اما وجوه مثبتی نیز از خود به نمایش می گذارد و آن بی تفاوت نبودن به رنج های زنان زمانه اش است و سعی دارد آن ها را متهورانه بازگو کند، آگاهی دهد و آنان را از رنج های زمانه شان که در استثمار مردسالارانه ی جامعه شان است، برهاند. از طرفی مده آ به نظر می رسد، همیشه یک شخصیت تبعید شده است. با دست کشیدن از خانواده و پدرش و ازدواج با جیسون گوئی طرد و تبعید می شود. با ترک جیسون از طرف پادشاه کرئون دوباره تبعید می شود و به آتن پناهنده می شود و این تبعید شدگی از او شخصیتی بیگانه می سازد که گوئی در هر موقعیتی در حال مجازاتی شبیه به مرگ است.
قهرمانان تراژدی که احساسات مخاطب را بر می انگیزانند و باعث تزکیه ی نفس می شوند؛ اغلب خود به شکل عاملی منفعل باقی می مانند و نطفه ی این تزکیه ی نفس نیز در هر کس به شکلی کاملاً خصوصی و منحصر به فرد شکل می گیرد که در قالب یک شکل و مفهوم اجرائی همگانی ظهور می کند.
منابع:
اوریپید. (۱۳۴۹). مدیا و هکاب، ترجمه ی ابواحسن ونده ور. تهران: انتشارات امیرکبیر
شولتز، دوآن. آلن شوتس، سیدنی. (۱۳۹۵)، نظریه های شخصیت، ترجمه ی یحیی سید محمدی، تهران: انتشارات ویرایش سلیمی، مهدی. مقاله ی مده آ اسطوره ی ویروسی
نعمت طاووسی، مریم. (۱۳۸۶)، مقاله ی شخصیت پردازی در مده آ اوریپید و مده کرنی، نشریه ی: هنرهای زیبا
عالی بود
ممنون عالی بود