سمین دانشور را تقریبا همهی ما میشناسیم و اگر احیانا نمیشناسیم، لازم است نگاهی به وضعیت مطالعه و حتی اطلاعات عمومی خود بیندازیم و آن را اصلاح نماییم. و اما آنهایی که سیمین دانشور را میشناسند، به راستی او را، خود او را تا چه اندازه میشناسند و درک کرده اند؟!
عدهی زیادی را میشناسیم که تا نام سیمین دانشور میآید میگویند “همسر جلال آل احمد” و یا “خالق سووشون” شاید این انصاف نباشد که زنی چون سیمین دانشور که از کودکی به گونهای در بطن ادبیات بوده و همچنین یکی از تاثیرگذارترین نویسندگان رمان در ادبیات فارسی بوده است را این چنین در سایهی همسر و یا یکی از آثارش ببینیم و بشناسیم.
سیمین دانشور
البته نمیتوان این واقعیت را نادیده گرفت که سیمین در ازدواج با جلال آل احمد زندگی خاصی را تجربه کرده و این زندگی احتمالا تاثیراتی در آثار او داشته است. جلال آل احمد را میتوانیم از افرادی نام ببریم که هم تاثیر گذار بود و هم تاثیر، پس میتوان گفت همسر جلال آل احمد بودن حتما جنبههای متفاوتی داشته است.
اما در این مطلب سعی داریم آنچه را که سیمین به طور مستقل زندگی و کار کرده به بررسی کنیم. در ادامه با نت نوشت همراه شوید.
[su_label type=”important”]بیشتر بخوانید:[/su_label] جزیره سرگردانی اثر سیمین دانشور
مروری بر زندگی سیمین دانشور
سیمین دانشور، اهل شیراز، سال ۱۳۰۰ شمسی در خانوادهای تحصیلکرده و روشنفکر متولد شد. شاید این موضوع یکی از بهترین اتفاقهایی بوده که در آن زمان میتوانسته برای دختری کنجکاو و مستعد پیش بیاید. پدر سیمین که پزشک بود و مادرش که مدیر هنرستان بود، سیمین را برای تحصیل در مقطع ابتدایی به مدرسهی انگلیسی مهرآیین فرستاندند.
سیمین از همان دوران علاقهی خود را به شعر و ادب نشان داد. او در همان نوجوانی، سال آخر دبیرستان، رتبهی شاگرد اول کشور را از آن خود کرد. سیمین دانشور پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی به تهران آمد و در رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران مشغول به درس خواندن شد.
اما کار او تنها درس خواندن در مدرسه و دانشگاه نبود. او در سال ۱۳۲۰ اولین مقالهی خود را در رادیو تهران و روزنامهی ایران چاپ کرد. روند مقاله نویسی و داستان نویسی دانشور ادامه داشت نا اینکه سال ۱۳۲۷ اولین مجموعه داستان وی منتشر شد. او در این مدت با افرادی چون صادق هدایت، فاطمه سیاح و… معاشرت داشت.
آنها نیز همیشه او را تشویق به نوشتن میکردند. دانشور نخستین نوشتههای خود را به مدت یکسال نزد صادق هدایت میبرد و برای وی میخواند. این موضوع را در ابتدا کسی نمیدانست، اما بعدها سیمین این موضوع را بازگو کرد. سال ۱۳۲۹ بود که روزی سیمین دانشور به همراه خواهرش ویکتوریا، با اتوبوس به تهران میآمدند که در این اتوبوس جلال آل احمد هم یکی از مسافران بود.
سیمین و جلال در این اتوبوس گفتگو را آغاز کردند و پس از مدتی آشنایی، تصمیم به ازدواج گرفتند. آل احمد خانوادهای مذهبی داشت که به دلیل اینکه سیمین را زنی متجدد میدانستن با این ازدواج مخالفت کردند. اما آنچه که در نهایت اتفاق افتاد، ازدواج سیمین و جلال بود.
آن دو در کنار یکدیگر زندگی میکردند و هر کدام به طور مستقل به نوشتن مشغول بودند تا اینکه سال ۱۳۳۱ سمین تصمیم گرفت برای ادامهی تحصیل مدتی به آمریکا سفر کند. او به این سفر رفت و در رشته زیباشناسی در دانشگاه استنفورد به تحصیل پرداخت. او در مدت اقامت خود در آمریکا همچنان داستانهایی به زبان انگلیسی نوشت و در نشریههای این کشور به چاپ رساند.
در مدت اقامت دانشور در آمریکا، آل احمد در تهران، محلهی دزاشیب خانهای برای خود و سیمین میساخت. آنها مدام به وسیلهی نامه با یکدیگر در تماس بودند و در مورد فعالیت خود برای یکدیگر مینوشتند. سرانجام سیمین به تهران بازگشت و شروع به تدریس در هنرستانهای تهران کرد.
بعد از تدریس در هنرستان، به تدریس رشتهی باستان شناسی و تاریخ هنر در دانشگاه تهران مشغول شد. در این دوران، خانهی سیمین و جلال در محلهی دزاشیب دیگر به نوعی تبدیل به مرکزی برای نشست ادبا، متفکرین و افراد صاحب نام در عرصهی فرهنگ، هنر و حتی سیاست بود. پس از چندی نیما یوشیج نیز که از دوستان صمیمی آل احمد و دانشور بود در همسایگی خانهی آن دو خانهای اختیار کرد.
سیمین شخصیتی با ثبات و پخته داشت، گرچه همواره کنجکاو و به دنبال مفاهیم عمیق بود اما جلال با روحیهی سرکش و عصیان گرش همواره خانه را پر چالش مینمود. در همین دوران بود که سیمین دانشور شاهکار خود یعنی سووشون را به رشتهی تحریر درآورد و آن را در سال ۱۳۴۸ یعنی تنها چند ماه پیش از مرگ همسرش منتشر کرد.
سووشون را میتوان در زمره بهترین آثار داستانی ۱۰۰ سال اخیر ایران به حساب آورد. این رمان که گذشت بیش از ۵۰ سال هنوز هم خوانندگان تازهای دارد به ۱۷ زبان در دنیا ترجمه شد. دانشور را نخستین زنی میداندد که به صورت حرفهای شروع به داستان نویسی کرد.
البته نمیتوان گفت که پیش از آن هیچ زنی برای داستان نویسی، قلم به دست نگرفته است اما دانشور به دلیل موقعیت اجتماعی، تحصیلی، شخصیتی و خانوادگی خود، امکان شکوفا شدن و دست به کار جدی و حرفهای زدن را داشت.
او در تمام زندگی پر فراز و نشیبش دست از قلم برنداشت و آثار زیادی را ترجمه و تالیف کرد که برخی از آنها داستانی و برخی غیر داستانی و حتی مقاله بودند. سیمین پس از مرگ جلال هرگر خانهی مشترکشان را ترک نکرد. او که نخستین رییس کانون نویسندگان بود، همیشه در این کانون عضوی تاثیرگذار بود.
سال ۱۳۵۸ بود که دانشور از معلمی در دانشگاه بازنشسته شد. او به گفتهی خواهرش گاهی پر کار و گاهی نیز دل و دماغ نوشتن نداشت. سرانجام، دانشور در سال ۱۳۸۶ دچار مشکل ریوی شد و در بیمارستان بستری شد. در این زمان بود که شایعهی مرگ او پیچید اما تکذیب شد.
اسفند ماه ۱۳۹۰ بود که سیمین دانشور را مرگ با خود برد. دلیل مرگ او را آنفولانزا اعلام کردند. خانهی سیمین و جلال پس از مرگ سیمین، محل زندگی خواهرش ویکتوریا بود تا اینکه در سال ۱۳۹۳ با مرگ وی، این خانه نیز به دست شهرداری افتاد.
بحث و سخنهای زیادی بر سر این خانهی پرداستان در جریان بود. عدهای خبر از خراب کردن این خانه میدادند و عدهای به شدت با آن مخالفت میکردند. سرانجام تصمیم بر آن شد که این خانه تبدیل به موزه شود. اکنون مدتی است که مردم میتوانند برای بازدید از خانهی این دو نویسنده به محلهی دزاشیب و آن خانهی دست ساز بروند و زندگی این زوج را به نوعی از نزدیک لمس کنند.
[su_label type=”important”]بیشتر بخوانید:[/su_label] سووشون اثر سیمین دانشور
سیمین دانشور در آیینه دیگران
نویسندگان نیز مانند همهی انسانها نزدیکانی دارند که دربارهی آنها نظر و یا نقل قولهایی دارند. نویسندگان و مشاهیر اطرافیانشان گاهی از خود صاحب نامها هستند و به همین علت است که آنچه که دربارهی نویسنده میگویند برای مخاطب خالی از لطف نیست.
سیمین دانشور از نویسندههایی است که درباره ش بسیار نوشته اند. مقالات و حتی کتابهایی در این زمینه منتشر شده است. اما آنچه را که ما در این مطلب به آن میپردازیم، نظرها و نقل قولهایی است که دانشور به صورت پراکنده یافته ایم.
ضیا موحد (فلسفه دان و شاعر): “بار دوم که خانم دانشور را دیدم حدود ۷، ۸ سال پیش بود. من به دیدن خانم سیمین بهبهانی رفتم و او گفت که مایل است به دیدن خانم دانشور برود و به اتفاق رفتیم به منزلش. خانم دانشور اصولاً بسیار خوشصحبت بود و چون تنها زندگی میکرد، وقتی جمعی پیدا میشد، دوست داشت درباره موضوعات مختلف صحبت کند.”
ضیا موحد: ” دانشور به واقع آدم فاضلی بود و به نظر میرسید از بسیاری جهات نسبت به جلال برتری داشت. حرفهایی که میزد و وصیتهایی که میکرد، نشان میداد که او آدمی دانشگاهی و فرهنگی بود.”
نیما یوشیج دربارهی روزی که موسی صدر برای نخستین بار به خانهی سیمین و جلال آمد میگوید: “سیمین محو جلال امام موسی صدر شد و چایی ما رو خودش نداد و منم چایی نخوردم.”
ویکتوریا دانشور (خواهر سیمین): ” خانمْ سیمین حافظهی خیلی خوبی داشت. شعری از حافظ را یک بار که میخواند، حفظ میشد. سعدی را هم حفظ بود. روزنامهی مدرسه دست او بود. سر صف که مقاله میخواند، همه برایش دست میزدند و میگفتند، این سیاهسوخته چه هوشی دارد! اولین کتاب خانمْ سیمین «آتش خاموش» بود. «شهری چون بهشت» هم کتاب دیگرش بود که من پشت جلد آن را نقاشی کردم. «سوشوون» به ۱۷ زبان ترجمه شده است.”
ویکتوریا دانشور: ” آدم نمیتواند همهی کارها را با هم بکند، بنابراین او آشپزی نمیکرد. چند روز بعد از ازدواجشان آقای آل احمد از او پرسیده بود، چه میپزی؟ سیمین گفته بود، نیمرو. فردا آل احمد گفته بود، چه داریم؟ سیمین گفته بود، تخم مرغ آبپز. بعد بنا شده بود یا از بیرون غذا بگیرند، یا بروند بیرون غذا بخورند.
یا همیشه تخم مرغ میخوردند. اما چند وقت بعد آمدند در خانهی من شب ساعت ۹، گفتند، پولمان تمام شده است، از بس بیرون غذا خوردیم. آن زمان شش ماه بود که من وارد آموزش و پرورش شده بودم و بهشان کمی پول قرض دادم و بعد کلفتی گرفتند که برایشان غذا بپزد. چون آدم وقتی چیز مینویسد، نمیتواند به کارهای دیگر برسد.”
سعید حجاریان: ” یکبار ایشان سر کلاس گفتند که وظیفه هنرمند فقط این نیست که از سیاهیها و تباهیها بگوید. ایشان با این سخن تلویحا میخواست به شعرا و نقاشان آن زمان تعریضی زده باشد.
میگفت که وقتی داستانهای «داستایوفسکی» را میخوانید، مثلادر صحنهای نشان میدهد که در پاییز سرد روسیه، کالسکهای در غروب حرکت میکند و در میان استپها و جنگلزارها میگذرد. اسبی لاغر ارابه را میکشد و زنی با لباس مندرس داخل کالسکه نشسته است. اما درمیان همه این اوضاع سیاه و تباه، یکمرتبه میگوید که در بغل زن کودکی با گونههای گلانداخته قرار دارد.
خانم دانشور میگفت که «نگاه کنید، داستایوفسکی فضا را کاملا تیرهوتار نشان داده است اما یک رنگ قرمز را به نشانه شادی، جوانی و نشاط و امید داخل این تصویر تیره جا داده است. ایشان میگفت که هنرمند باید همواره روزنه ای از امید باقی بگذارد.”
سیمین بهبهانی (شاعر): ” سیمین دانشور برای من خواهر نازنینی بود که در سختترین شرایط به او پناه میبردم؛ بسیار مهربان بود و همیشه به درددلهای من گوش میداد. در شأن سیمین دانشور و جایگاه ادبی او باید بگویم مانند او کمتر نویسندهای داشتهایم؛ نویسندهای که در میان زنان بهترین قلم را داشت. او در سه سال آخر عمر بهشدت بیمار بود و دچار رکود جسمانی شده بود. سیمین دانشور فراموششدنی نیست. ”
علی دهباشی (نویسنده و مدیر مسئول نشریه بخارا): “دانشور از استثناهای تاریخ ادبیات معاصر ایران بود؛ استثنا از این جهت که نخستین زنی بود که در معنای متعارف امروز رمان نوشت؛ سووشون. دانشور بیش از ۴۰سال در دانشگاه تهران تدریس کرد و طی این سالها توانست دانشجویانی را تربیت کند که امروزه از استادان برجستهٔ مراتب آموزش عالی کشور هستند.
دانشور همواره و حتی تا همین اواخر که در بستر بیماری بود، پیگیر تازههای داستاننویسی بود و بارها شده بود که از من میپرسید «تازگیها چه کتاب خوبی چاپ شده است؟» و با وجود کهولت سن بخشی از وقت خود را صرف مطالعهٔ آثار نویسندگان جوانتر میکرد.”
بیشتر بخوانید: از رنجی که میبریم نوشتهی جلال آل احمد
آثار سیمین دانشور
سیمین دانشور به دلیل فعالیتهای اجتماعی و موقعیت شغلیاش همواره در جریان اتفاقات مهم روز بود و دغدغههای اجتماعیاش را میتوان در آثار او به وضوح دید. نکتهای که سیمین دانشور به آن توجه ویژهای داشت جایگاه زنان در اجتماع بود.
آزادی زنان و نقشی که باید در زندگی و جامعه ایفا کنند را وی در آٍثارش به نوعی منعکس میکند و گاهی نگاهی منتقد به شرایط زنان در جامعه دارد. او هیچ گاه ادعای فمنیست بودن را نداشته اما از همان نوجوانی، خودش به عنوان زنی عمل کرده که توانسته نقشی تاثیرگذار در ادبیات یک کشور و همچنین جامعهاش داشته باشد.
به طور کلی میتوان گفت که سیمین دانشور به عنوان نویسندهای دغدغه مند در آثار موضوعات مختلف بسیاری را مطرح کرده است. حال میخواهیم در این مطلب به آثار وی نگاهی اجمالی بیندازیم.
آتش خاموش
آتش خاموش نخستین مجموعه داستان سیمین دانشور بود که سال ۱۳۲۷ منتشر شد. بعضی از داستانهای این مجموعه پیش تر در نشریههایی چون کیهان به چاپ رسیده بود. آتش خاموش شامل ۱۶ داستان کوتاه است. سیمین دانشور پس از گذشتن چند سال از انتشار آتش خاموش دیگر اجازهی چاپ نداد.
او معتقد بود که این اثر را بر اساس احساسات جوانی و خیلی رمانتیک نوشته است. میتوان آتش خاموش را اثری به حساب آورد که احساسات زنی جوان را در قالب داستانهایی بیان میکند. دانشور در کتاب نخست خود با شور خاصی تجربههای خود را از لحظات و زندگی روایت میکند.
داستانی که آتش خاموش نام دارد ماجرای دختر جوانی است که به دلیل ظاهر زیبای خود مورد توجه شخصی با نفوذ قرار میگیرد اما این اتفاق در نهایت و طی اتفاقاتی منجر به بدنامی دختر میشود و در پایان داشتان این شخصیت زندگی خود را به صورت خود خواسته پایان میدهد.
بیشتر بخوانید: سه تار نوشتهی جلال آل احمد، فرهنگ و استعدادهایی خفته در ذهن
سووشون
محبوب ترین و مهم ترین اثر سیمین دانشور را همواره رمان سووشون دانسته اند. این کتاب بارها و بارها مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و مقالات بسیاری نیز با رویکردهای مختلف به این رمان پرداخته اند. ماجرای این رمان در یک خانه اتفاق میافتد اما این خانه به مثابه تمام کشور و وضعیت آن در زمان جنگ جهانی و دورهی رضا شاه است.
دانشور در این رمان توانسته با ایجاز قابل تامل خود، وضعیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را به وضوح به تصویر بکشد. او با ترسیم زندگی یک زوج جوان با فرزندانشان علاوه بر وضعیت کلی، فرهنگ و باورهای عامیانه را به صورت ملموس بیان میکند حتی به چالش نیز میکشد.
زری به عنوان زنی که گویی جنگ و بحران پا به خانهاش گذاشته، تنها مامن خود را نیز به نوعی از دست میدهد. شخصیتهای رمان سوشون هر کدام به صورت جداگانه پرداخته شده اند. به غیر یکی دو مورد از افرادی که در داستان حضور دارند، همهی شخصیتها دارای جنبههای مختلف هستند که آنها را از تیپ بودن دور نگه داشته است.
بسیاری از تحلیلها دربارهی سووشون با نگاهی انجام شده اند که مولفها سعی داشته اند این اثر را رمز گشایی کنند و شخصیتها را به زندگی واقعی سیمین نسبت دهند. اما شاید عمر اینگونه نقد و تحلیلها به پایان رسیده است.
بهتر است اگر تحلیلی وجود دارد در چارچوب اثر و با رویکردهای علمی ارائه شود. اینکه بخواهیم زری را نشان از سیمین بگیریم و یوسف را جلال انگاریم، کمکی به فهم اثر و یا خواندن آن با نگاه جدیدی نکرده ایم. سووشون به عنوان اثری که عمری از آن میگذرد هنوز هم میتواند کاربردی امروزی در روزگار اکنون ما داشته باشد.
این یک امر اتفاقی نیست. اثری که بتواند با دیدگاه محکم تارخی، فرهنگی و اجتماعی نگاشته شود، قطعا محدود به زمان نخواهد ماند.
شهری چون بهشت
شهری چون بهشت نام مجموعه داستان دیگری از سیمین دانشور است که سال ۱۳۴۰ منتشر شد. این اثر بارها تجدید چاپ شده است. این مجموعه شامل ۱۰ داستان کوتاه است. دانشور در این مجموعه داستان بیشتر از آثار دیگرش به وضعیت سیاسی کشور پرداخته است.
این اثر مانند بسیاری از آثار دیگر نویسندگان ایرانی، اوضاع کشور را پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ توصیف میکند. داستان شهری چون بهشت نام یکی از داستانهای این مجموعه است. ماجرای این داستان، زندگی دختر سیاهی است که در شیراز برای خانوادهای کار میکند. یکی از کارهای روزانهی او این است که برای علی، پسر خانواده داستان بگوید و… .
به کی سلام کنم؟
به کی سلام نام مجموعه داستانی از سیمین دانشور است که سال ۱۳۵۹ توسط انتشارات خوارزمی منتشر شد. این مجموعه دارای ۱۰ داستان به نامهای تیله شکسته، تصادف، به کی سلام کنم؟، چشم خفته، انیس، درد همه جا هست، یک سرو یک بالین، کیدالخائنین و سوترا است.
به کی سلام کنم داستانی است که ماجرای زندگی زنی را روایت میکند که زمانی در خانهی خانم مدیری مشغول به کار بوده با مرد باغبان همان خانه ازدواج میکند و صاحب دختری میشود. مرد پس از مدتی همسر و فرزندش را رها میکند و میرود. دختر بزرگ میشود. زمانی که خانم مدیر از دنیا میرود، این دختر به اجبار فقر، زن مرد بداخلاقی میشود که اجازه نمیدهد مادرش را نیز ببیند و…. .
جزیره سرگردانی
جزیره سرگردانی رمانی از سیمین دانشور است که سال ۱۳۷۲ توسط انتشارات خوارزمی منتشر شد. این داستان که ادامه دار است با خوابی شروع میشود و با خوابی دیگر پایان میگیرد. رمان جزیرهی سرگردانی بر خلاف اغلب آثار دانشور، فضایی غیر واقع گرا دارد. ماجرای این رمان در طول یکسال یعنی از سال ۱۳۵۳ آغاز شده و در سال ۱۳۵۴ تمام میشود.
داستان جزیره سرگردانی روایت زندگی دختری است که پدر خود را در روز کودتای ۲۸ مرداد از دست داده است. پدر او کشته شده و مادربزرگش، هستی (شخصیت اصلی داستان) و برادرش را بزرگ کرده است. هستی به دانشگاه میرود و… .
سیمین دانشور در این رمان از فلاش بک به کرات استفاده میکند و شیوهی روایتش را به کلی تغییر میدهد. سفر در زمان در این رمان، بازه زمانی ۲۳ سال را در بردارد. در واقع میتوان گفت که مخاطب جزیره سرگردانی با خواندن این رمان چند برهه از تاریخ را شناسایی و لمس میکند.
جزیره سرگردانی واکنشهای بسیاری را در پی داشت. شاید این اتفاق با تغییر ساختار روایت در آثار دانشور مرتبط باشد.
ساربان سرگردان
ساربان سرگردان در واقع جلد دوم جزیره سرگردانی است که سال ۱۳۸۰ شمسی منتشر شد. داستان جزیرهی سرگردانی در این رمان ادامه پیدا میکند. شخصیتهایی جدید در این جلد به رمان اضافه میشوند. گفتنی است که جلد سوم این رمان که کوه سرگردان نام داشت هیچ گاه منتشر نشد.
از پرندههای مهاجر بپرس
این مجموعه داستان دانشور که حاوی ۱۰ داستان کوتاه است در سال ۱۳۷۶ منتشر شد. این داستانها عبارتند از:
- از پرندههای مهاجر: داستان دختری است که ناظم مدرسه به دلیل موهایش که از مقنعه بیرون است او را توبیخ میکند و…
- برهوت: ماجرا از این قرار است که به یک مرد نظامی دستور میدهد، باید دوست صمیمی و قدیمی خود را به قتل برساند و… .
- میز گرد: داستان این کتاب ماجرای فردی است که روح شاعران را احضار میکند.
- مرز و نقاب: ماجرای مردی است که با وجود تاهل و دو فرزند با زن دیگری در ارتباط است و… .
- دیگر داستانهای این مجموعه عبارتند از: از خاک به خاکستر، باغ سنگ، دو نوع لبخند، روبوت سخنگو و روزی روزگاری اگر.
همانطور که پیش تر نیز گفته شد، سیمین دانشور تنها در زمینه ادبیات داستانی فعال نبود بلکه از او کتب دیگر و ترجمههای بسیاری باقی مانده است.
ترجمه ها
آثار ترجمهی متفاوتی نیز از سیمین دانشور منتشر شده است، در ادامه تنها به لیست عناوین آنها بسنده میکنیم:
- باغ آلبالو
- سرباز شکلاتی
- بنال وطن
- داغ ننگ
- ماه عسل آفتابی
- دشمنان
- کمدی انسانی
همچنین عناوین کتب دیگر سیمین دانشور شامل مبانی استتیک، غروب جلال، شاهکارهای فرش ایران و ذن بودیسم میباشد که در این مقال شرح و توضیح آنها نمیگنجد.
