محمدرضا شجریان: مروری بر آثار و زندگی مرغ خوش خوان آواز ایران
استاد محمدرضا شجریان، استاد مسلم موسیقی سنتی ایرانی، استاد پر افتخاری است که جایزه‌‌ی پیکاسو را در سال ۱۳۸۷ و دیپلم افتخار و نشان موتزارت را از سازمان یونسکو دریافت کرده است. او همچنین سال ۹۳ نشان شوالیه‌‌ی ملی لیاقت را از فرانسه گرفت و در سال ۸۹ جایزه‌‌ی بیتا را از آن خود کرد. سایت انجمن آسیا استاد را پرآوازه‌ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی، روزنامه‌‌ی ونکوور سان او را یکی از مهم‌ترین هنرمندان موسیقی جهان و همچنین رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال ۲۰۱۰ استاد شجریان را یکی از ۵۰ صدای برتر جهان معرفی کرده‌است. برای مروری بر زندگی و آثار این استادگرانقدر با نت نوشت همراه باشید.
استاد محمدرضا شجریان
پاسبان حرم دل شده ام شب همه شب
محمدرضا شجریان زاده‌‌ی ۱۹ مهر ماه سال ۱۳۱۹ در مشهد است. او در سن پنج سالگی قرائت قرآن را زیر نظر پدر و دیگر قاریان قرآن آغاز کرد و در سن دوازده سالگی به تلاوت قرآن در رادیو مشغول شد. دعای ربنا استاد معروف ترین تلاوت‌‌های قرآنیِ اوست. ربنا شامل ۴ دعا از آیات قرآن است که همه با عبارت ربّنا آغاز می‌شوند.
این اثر در تیرماه سال ۱۳۵۸ ضبط شده و برای مدت ۳۰ سال، جزء برنامههای اصلی رادیو و تلویزیون ایران در ماه رمضان بوده است. بنا به گفته‌‌ی محمدرضا شجریان، انگیزه‌‌ی اصلی او از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنرجو بوده و این اثر در یکی از استودیوهای رادیو ضبط شده است.
شجریان ربّنا را در دستگاه سه‌گاه خوانده و با مرکب‌خوانی سری به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز افشاری و گوشه عراق (صبا) می‌زند و سپس به سه‌گاه برمی‌گردد.
بیشتر بخوانید: آثار محمدرضا شجریان مرتب شده بر حسب دستگاه آوازی ؛ آماده برای لذت بردن و یاد گرفتن
محمدرضا شجریان زاده‌‌ی ۱۹ مهر ماه سال ۱۳۱۹ در مشهد است. او در سن پنج سالگی قرائت قرآن را زیر نظر پدر و دیگر قاریان قرآن آغاز کرد و در سن دوازده سالگی به تلاوت قرآن در رادیو مشغول شد.
ربّنا در نواری که محمدرضا شجریان با نام «به‌یاد پدر» ضبط کرده، منتشر شده است. در سال ۱۳۹۶ این اثر تحت عنوان «ربنای شجریان؛ مثنوی خوانی و مایه افشاری و دعای ربنا با صدای استاد محمدرضا شجریان» در فهرست ملّی میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده است.
«لحنی که من برای این اثر انتخاب کردم چیزی بین قرائت قرآن و آواز خواندن است. چون کلمات عربی خوانده میشود، باید موسیقی متناسب خودش انتخاب بشود. با اینکه من این لحن را به خوبی بلدم اما نمی‌‌خواستم صرفا لحن ربنا قرائت قرآن باشد. می‌خواستم ربنا ایرانی پسند باشد. من هم مرکب‌خوانی و سه‌گاه را برای ربنا انتخاب کردم که هم در قرائت قرآن از آن استفاده می‌کنیم هم در آواز تا هم کسی که به عربی و قرآن آشناست لذت ببرد و هم کسی که از آواز ایرانی شناخت دارد.»
ربّنا در نواری که محمدرضا شجریان با نام «به‌یاد پدر» ضبط کرده، منتشر شده است. در سال ۱۳۹۶ این اثر تحت عنوان «ربنای شجریان؛ مثنوی خوانی و مایه افشاری و دعای ربنا با صدای استاد محمدرضا شجریان» در فهرست ملّی میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده است.
استاد درباره‌‌ی حاطرات کودکی‌اش چنین گفته است:
«پدرم متولد مشهد است. پدربزرگم حاج آقا سید علی اکبر طبسی یکی از مالکان مشهور طبس بود او صدای فوق العاده خوبی داشت ولی جز در محافل خصوصی و در نزد دوستان صمیمی جای دیگری نمی‌خواند. وقتی پدرم فقط ۱۲ سال داشت پدر بزرگم فوت کرد و پدرم بهترین معلم آواز خود را از دست داد.
دوستان پدرم را به حاج آقا سید محمد عرب برای تلاوت قرآن معرفی کردند و پس از سال‌ها تمرین و ممارست وی بهترین معلم قرآن مشهد شد. من به خوبی به خاطر دارم که وقتی ۳ یا ۴ ساله بودم صبح‌های جمعه جلسات تلاوت قرآن در منزل ما برگزار می‌شد.
مادرم به محمد شاطر خدمتگزارمان می‌سپرد که مرا نزد پدرم ببرد. من از آنها خیلی خجالت می‌کشیدم و مرتباَ پشت پدرم قایم می‌شدم. در یکی از آن روزها من برای اولین بار آقا سید محمد عرب را دیدم او مرد پیری بود که یک عمامه‌‌ی سبز به سر داشت. پس از آن جلسه پدرم مرتباَ مرا با خود به جلسات قران می‌برد.
از وقتی ۶ ساله بودم تا هنگامی که ۱۹ سالم شد پدرم مرتبا مرا به جلسات تلاوت قرآن می‌برد وقتی به سن تکلیف رسیدم پدرم مرا صبح بیدار می‌کرد و می‌گفت با صدای بلند قرآن بخوانم در این تلاش‌ها پدرم علت اصلی موفقیت من بود.
پدرم عاشق مذهب بود او به شاگردانش به خوبی قران درس می‌داد و معلم ماهری بود و تا سن ۸۲ سالگی به تدریس ادامه داد.»
پدرم عاشق مذهب بود او به شاگردانش به خوبی قران درس می‌داد و معلم ماهری بود و تا سن ۸۲ سالگی به تدریس ادامه داد.
در کودکی استاد به مطالعه‌‌ی موسیقی سنتی ایرانی روی آورد. اولین اجرا و ضبط صدای او در پاییز سال ۴۶ در برنامه «برگ سبز شماره ۲۱۶» از رادیو ایران پخش شد. محمدرضا شجریان به دلیل مخالفت پدر با آواز خواندن او تا چهار سال در رادیو تهران با نام سیاوش بیدگانی آواز خواند. در سال ۱۳۳۱ برای نخستین بار صدای محمدرضا شجریان از رادیو خراسان پخش می شود.
در سال ۱۳۳۲ محمدرضا شجریان عنوان شاگرد ممتاز را در بین دانش آموزان مشهدی از آن خود می‌کند و سپس در دبیرستان شاه رضا تحصیلات خود را پی می‌گیرد. همزمان در مسابقات فوتبال دبیرستان‌‌های مشهد هم حضور می‌یابد و در سال ۱۳۳۴ موفق میشود به تیم دانش آموزی استان راه یابد.
او در سال ۱۳۳۶ به دانشسرای مقدماتی در مشهد می‌رود و از همین سال است که برای نخستین بار با یک معلم موسیقی به نام جوان آشنا میشود. پیگیری جدی کار آواز سبب می شود تا در سال ۱۳۳۸ محمدرضا شجریان به اجرای آوازهایی بدون ساز و نیز قرائت قرآن برای رادیو خراسان بپردازد.
یک سال پس از آن شجریان دیپلم دانشسرای عالی را دریافت می‌کند و به استخدام آموزش و پرورش در می‌آید و همزمان به تدریس در دبستان خواجه نظام‌الملک بخش رادکان می‌پردازد و نیز با ساز سنتور آشنا میشود. آشنایی او با سنتور این اشتیاق را در وی شدت می‌بخشد که با نت و فراگیری سنتور نزد آقای جلال اخباری و آغاز سنتور سازی و تحقیق برای بهتر کردن صدای سنتور تجربه‌‌های خود در موسیقی را گسترش دهد.
او در سال ۱۳۳۶ به دانشسرای مقدماتی در مشهد می‌رود و از همین سال است که برای نخستین بار با یک معلم موسیقی به نام جوان آشنا میشود.
در سال ۱۳۴۰ محمدرضا شجریان با فرخنده گل افشان در شهر قوچان ازدواج می‌کند که حاصل این ازدواج سه دختر به نام‌های راحله، افسانه، مژگان، و یک پسر به نام همایون است. سال‌ها بعد افسانه شجریان با زنده یاد پرویز مشکاتیان آهنگساز، موسیقیدان برجسته‌‌ی ایران ازدواج می‌کند که حاصل این ازدواج فرزندانی به نام آوا و آیین است. آیین مشکاتیان در حال حاضر در گروه همایون شجریان می‌نوازد.
استاد محمدرضا شجریان پس از چند سال تدریس و مدیریت دبستان‌‌های مشهد آذر ماه ۱۳۴۶ به تهران منتقل میشود و از همان بدو ورود با استاد احمد عبادی نوازنده و نواساز نامی سه‌تار آشنا میشود و همزمان به همکاری با رادیو ایران می‌پردازد و در کنار آن به کلاس درس آواز استاد اسماعیل مهرتاش و انجمن خوشنویسان نزد استاد بوذری می‌رود. اجرا و ضبط نخستین برنامه در رادیو ایران که با عنوان “برگ سبز شماره‌‌ی ۲۱۶” در شب جمعه ۱۵ آذر ماه پخش شد از دیگر فعالیت‌‌های شجریان در این سال بود.
او در سال ۱۳۴۷ از آموزش و پرورش به وزارت منابع طبیعی انتقال می‌یابد و همزمان به کلاس خوشنویسی استاد حسن میرخانی می‌رود. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۴۹ همکاری خود با برنامههای تلویزیون ملی ایران را آغاز می‌کند و همزمان به دریافت عنوان خوشنویس ممتاز نایل میشود. در سال ۱۳۵۰ شجریان با استاد فرامرز پایور آشنا میشود.
به مشق سنتور و آموزش ردیف آوازی صبا نزد ایشان می‌پردازد. در همین سال است که وی افتخار آشنایی با شاعر گرانمایه هوشنگ ابتهاج؛ سایه را پیدا می‌کند و به همکاری با برنامه گل‌های تازه رادیو می‌پردازد.
بیشتر بخوانید: معرفی آلبوم طریق عشق اثر استاد محمدرضا شجریان
اجرا و ضبط نخستین برنامه در رادیو ایران که با عنوان “برگ سبز شماره‌‌ی ۲۱۶” در شب جمعه ۱۵ آذر ماه پخش شد از دیگر فعالیت‌‌های شجریان در این سال بود.
در سال ۱۳۵۱ استاد ضمن همکاری در برنامه گل‌ها با استاد نور علی خان برومند آشنا میشود و به آموزش سبک و شیوه‌‌ی آوازی طاهر زاده نزد وی مشغول می شود. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۲ به اتفاق گروهی از هنرمندان چون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگفر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون، داود گنجه‌ای، مقدسی و حدادی و دیگر هنرمندان مرکز حفظ و اشاعه موسیقی را به سرپرستی استاد داریوش صفوت بنا می گذارند.
استاد در سال ۱۳۵۸ با غلامرضا دادبه آشنا می شود و آلبومهای مختلفی را با گروه پایور و نیز آلبومهای دیگری را با گروه شیدا و عارف کار می کند. در فاصله‌‌ی سالهای دهه‌‌ی شصت شجریان همکاری گسترده‌‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز می‌کند که حاصل آن آلبومهای ماهور، بیداد، نوا، دستان و .. است.
محمدرضا شجریان در سال ۷۱ با کتایون خوانساری ازدواج می‌کند. حاصل این ازدواج رایان شجریان است که در سال ۱۳۷۶ در کانادا به دنیا آمده است. شجریان در سال ۱۳۷۴ کنسرت‌هایی در شهرهای اصفهان، شیراز، ساری، کرمان و سنندج را برگزار می‌کند و در همین سال آلبوم چشمه نوش (با محمدرضا لطفی) گنبد مینا، جان عشاق، مدتی پس از آن در خیال را با همکاری مجید درخشانی منتشر می کند.
محمدرضا شجریان در سال ۷۸ جایزه‌‌ی افتخاری یونسکو را دریافت می‌کند (جایزه پیکاسو) و کتاب راز مانا نیز از وی در سال ۷۹ منتشر میشود. از یکی دو سال پس از آن وی به اتفاق کیهان کلهر و حسین علیزاده و همایون شجریان کنسرت‌هایی را در اروپا و آمریکا اجرا می‌کند که حاصل آن آلبومهای نوا، داد و بیداد، زمستان است.
استاد به اتفاق علیزاده و کیهان کلهر و فرزندش در زمستان سال ۱۳۸۳ به مناسبت زلزله‌‌ی بم کنسرتی را در تهران برپا می‌کند و همزمان اعلام می‌کنند که قصد دارند مجتمعی را به نام باغ هنر بم بسازند که لوح فرا فشرده همنوا با بم حاصل چنین اندیشه‌‌ای است. شجریان پس از آن در سال ۸۴ نیز کنسرتی دیگر با علیزاده و کلهر و همایون در تالار کشور برگزار می‌کند.
در فاصله‌‌ی سالهای دهه‌‌ی شصت شجریان همکاری گسترده‌‌ای را با پرویز مشکاتیان آغاز می‌کند که حاصل آن آلبومهای ماهور، بیداد، نوا، دستان و .. است.
او آلبوم صوتی مرغ خوش‌خوان و دو آلبوم تصویری کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی و کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در تهران که مربوط به همکاری او با گروه شهناز بود را در اوایل دهه‌‌ی ۱۳۹۰ منتشر کرد. پس از آن، به صورت موقت با برادران پورناظری همکاری کرد که حاصل آن آلبوم رنگ‌‌های تعالی می‌باشد. البته این اثر به صورت رسمی منتشر نشده، بلکه بر روی اینترنت پخش شده است.
شجریان کنسرتهای زیادی برگزار کرده است، که کنسرت راست پنجگاه به همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ فر از مهم ترین آنها به شمار می‌رود. از کارهای دیگرش، همکاری با گروه عارف و شیدا و همچنین چاووش بود که آثاری به یادماندنی موسیقی ایران را شامل می‌شوند. کنسرت هم نوا با بم نیز از جمله کنسرتهای به یاد ماندنی استاد شجریان می‌باشد که در آن کنسرت، سبک جدیدی از آواز مرغ سحر را با هم خوانی فرزندش اجرا نمود. پس از آن با اجرای کنسرتهای بسیار به همراه استادان دیگر به شناساندن موسیقی ایران در جهان کارهای بسیاری انجام داد که هنوز هم ادامه دارد.
کارهای بسیار زیبایی که در موسیقی ایرانی آثار نایاب به شمار می‌روند به دست استاد به همراه پرویز مشکاتیان، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، محمد موسوی، داریوش پیرنیاکان، حسن کسایی و دیگر استادان، ضبط شده اند.
محمدرضا شجریان مبدع چند ساز جدید در موسیقی ایرانی است. او در اردیبهشت ۱۳۹۰ در نمایشگاهی در تهران این سازها را رسماً به نمایش عمومی در آورد
وی در بهار ۱۳۸۶ به همراه مجید درخشانی، سعید فرج پوری،محمد فیروزی و فرزندش همایون شجریان، کنسرت‌هایی در چند کشور اروپایی برگزار کرد. این کنسرت، در تابستان و پاییز ۱۳۸۶ در تهران و اصفهان نیز اجرا شد. همچنین او در سال ۲۰۱۰ تور کنسرتهای خود را به همراه گروه شهناز در چندین کشور مانند استرالیا، انگلستان، ترکیه، امریکا برگزار کرد. در سال ۲۰۱۱ او به همراه گروه شهناز در تعدادی از کشورهای اروپایی کنسرت اجرا کرد.
محمدرضا شجریان مبدع چند ساز جدید در موسیقی ایرانی است. او در اردیبهشت ۱۳۹۰ در نمایشگاهی در تهران این سازها را رسماً به نمایش عمومی در آورد که عبارتند از: صراحی، شهر آشوب، ساغر، کرشمه، سبو و … . این سازها در کنسرتهای او به همراه گروه شهناز یا برادران پورناظری استفاده می شدند. مرغ خوش خوان، کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی و رنگ‌‌های تعالی از جمله آثاری هستند که در آنها بخشی از سازهای ابداعی استفاده شده اند.
استاد تعلیم دهنده چند نسل از خوانندگان مانند ایرج بسطامی، شهرام ناظری، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش و پسرش همایون شجریان بوده است.
استاد تعلیم دهنده چند نسل از خوانندگان مانند ایرج بسطامی، شهرام ناظری، حسام‌الدین سراج، حمیدرضا نوربخش و پسرش همایون شجریان بوده است.
در نوروز سال ۱۳۹۵ شجریان از لغو کنسرت‌اش در ایروان ارمنستان به دستور پزسک معالجش خبر داد و در ویدیویی چنین گفت:
«من سال‌هاست با یک مهمان پانزده سالهای آشنا هستم و دیگر با همدیگر دوست شده‌ایم و الان هم من به خاطر او اینجا ایستاده‌ام و طبق دستور پزشکم موهای سرم را هم کوتاه کرده‌ام. چند وقت دیگر اینجا هستم چون در اینجا آرامش دارم و بعد از آن به سراغ شما خواهم آمد و کارهای هنری‌ام را دنبال خواهم کرد. لازم می‌دانم در این لحظه از دو دوست دیرینه‌ام محمدرضا لطفی و پرویز مشکاتیان که بسیار دوستشان دارم و دلم برایشان تنگ شده است یاد کنم و بگویم که دلم برایشان تنگ شده است. باز هم برای شما عزیزان سالی خوش پر از موفقیت و سلامتی داشته باشید.»
