ادبیات ایران

رمان بازگشت از گلی ترقی؛ دیگر میل به بازتابش نیست…

نویسندگان: صدف پیکامیو اديسه عسكری

منتشر شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۸

۰ زمان مطالعه: 5 دقیقه

رمان بازگشت آخرین اثر گلی ترقی است که به تازگی توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده است. پیش از این در سال‌های اخیر رمان‌های خواب زمستانی و اتفاق از این نویسنده منتشر شده بود که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. در ادامه با معرفی و بررسی رمان بازگشت با نت نوشت همراه باشید.

رمان بازگشت از گلی ترقی، دیگر میل به بازتابش نیست …

گلی ترقی از نویسندگانی است که همواره به قصه گفتن علاقه داشته و دارد. در معرفی رمان بازگشت از گلی ترقی باید گفت همانطور که از نام رمان هم پیداست، این کتاب قصه‌‌ی رجعت و بازگشت به تعلقاتی است که این تعلقات بر خلاف آنچه ما می‌اندیشیم انگار همیشگی نیستند.

بیشتر بخوانید: فرصت دوباره اثر گلی ترقی

گلی ترقی از نویسندگانی است که همواره به قصه گفتن علاقه داشته و دارد. در معرفی رمان بازگشت از گلی ترقی باید گفت همانطور که از نام رمان هم پیداست، این کتاب قصه‌‌ی رجعت و بازگشت به تعلقاتی است که این تعلقات بر خلاف آنچه ما می‌اندیشیم انگار همیشگی نیستند.

ماه سیما شخصیت اصلی رمان بازگشت همانطور که در ابتدای داستان نیز گفته می‌شود زنی پراکنده است. “دوستانش اسم او را گذاشته بودند زن پراکنده چون هر تکه از وجودش به سوی کسی یا چیزی می‌دوید: به سوی پسرهایش در آمریکا، شوهرش در تهران، خواهرش در کانادا، برادرش در آلمان، و دوستان نزدیکش پخش و پلا در اطراف و اکناف جهان. خودش را با نگاه این آدم‌ها می‌شناخت.

حس می‌کرد بدون این دیگران کم و کسر دارد، مثل نشانی خانه‌ای که اسم کوچه یا کد پستی ‌اش پاک شده‌ باشد.” این اطلاعاتی است که در همان بدو ورود خواننده به او داده می‌شود. اما ماه سیما به راستی کیست؟

داستان رمان بازگشت شخصیتی مانند او تا چه اندازه میتواند جذاب باشد. زنی که دوره‌‌ی میانسالی زندگی‌اش را می‌گذراند و بیشتر از هر وقت دیگری تنها است. این تنهایی را شخصیت بازگو نمی‌کند اما مخاطب احتمالا به راحتی می‌تواند آن را حس کند.

بیشتر بخوانید: رمان چهل سالگی اثر ناهید طباطبایی

ماه سیما در رمان بازگشت زنی است که روزی به قصد زندگی بهتر وطن خود را به همراه همسر و دو فرزندش ترک کرده و به پاریس رفته است. اما حالا پس از گذشت ساله‌ها دیگر خانواده‌ای به شکل کلاسیک و رایج آن وجود ندارد. ماه سیما به گونه‌ای با شبح خانواده‌اش زندگی می‌کند. او نه تنهایی و زندگی مستقل را می‌پذیرد و نه قادر است همه چیز را به حالت اول و چند سال قبل بازگرداند.

او شاید نتوانسته واقعیت زندگی را هر چقدر هم بی رحم و زننده بپذیرد. در کنار او زنی به نام امیرا وجود دارد که دوست ماه سیما در غربت است. او لحظه و حال را زندگی می‌کند. انگار که با زندگی روبرو شده و تکلیف خود را می‌داند. او با تنهایی‌اش جنگی ندارد.

طرح جلد رمان بازگشت نوشته گلی ترقی

شخصیت دیگر آقای صالحی است که شخصیتی پراکنده تر از ماه سیما دارد. او مدام در حال رفت و آمد به ایران است در حالی که مدام برای خود دردسر ایجاد می‌کند. دردسرهایی که شاید به گونه‌ای او را با زندگی پیوند می‌دهد. اما یکی از نکات اصلی داستان شاید نقش گذشته در زمان حال و در مقابل واقعیت عینی  زندگی باشد.

زندگی که شاید در حقیقت لحظه‌های گذشته آن را می‌سازد اما در زمان حال آن گذشته وجود ندارد و آدمیزاد با تصویری عینی خالی از گذشته روبروست و در عین حال مجبور است که با آن تصویر خود را تطبیق دهد و به زندگی ادامه دهد.

بیشتر بخوانید: سووشون اثر سیمین دانشور

ماه سیما مدام در کش و قوس با خود و واقعیت زندگی است. او پسرانش را به گونه‌ای حس کرده و زندگی کرده که اکنون دیگر وجود ندارند. همینطور با شوهری در ذهن خود زندگی می‌کند و هنوز تعهد دارد که حتی نمی‌داند اکنون در کجا خانه دارد و زندگی‌اش چگونه است.

او به صورت پراکنده شنیده که شوهرش دیگر به زندگی مشترکشان پایبند نیست اما نمی‌خواهد و یا نمی‌تواند این واقعیت عینی را باور کند و به همان رابطه‌‌ی قدیمی در ذهنش ادامه می‌دهد و نقشه هایی برای آینده می‌کشد.

در ادامه می‌توان گفت که، ماه سیما یا در گذشته است و یا در آینده سیر می‌کند. اما با سفر ماه سیما به ایران همه چیز تغییر می‌کند. او انگار مجبور می‌شود که با تصویرهای ذهنی‌اش خداحافظی کند و آنچه را می‌بیند و لمس می‌کند باور کند.

رمان بازگشت آخرین اثر گلی ترقی است که به تازگی توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده است. پیش از این در سال‌های اخیر رمان‌های خواب زمستانی و اتفاق از این نویسنده منتشر شده بود که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفت.

بیشتر بخوانید: رمان طریق بسمل شدن نوشته‌ی محمود دولت آبادی، نگاهی نو به جنگ ایران و عراق

اقوامی که تغییر کرده اند و او دیگر جز خاطرات حرف مشترکی با آن‌ها ندارد. خانه‌ای که تحت تصرف عده‌ای غریبه است و شهری که با شهر او در ذهنش زمین تا آسمان فرق دارد. اما این مواجهه به گونه‌ای شخصیت پراکنده‌‌ی ماه سیما را منسجم می‌سازد.

او در این سفر سرانجام به دنبال واقعیت زندگی همسرش می‌رود، با آنچه که کابوسش را می‌دیده مواجه می‌شود و در نهایت یک زندگی جدید را با وجود گذشته و خاطراتش از نو می‌سازد. ماه سیمای آخر رمان بازگشت دیگر ماه سیمای ابتدای داستان نیست.

او با امروز فرزندان، همسر و اقوامش آشنا شده است. با این آشنایی و پذیرش زمان حال، سرانجام می‌تواند تصمیم بگیرد تا در کجا و چگونه زندگی کند و از برزخی دائمی بیرون بیاید. کاری که پیش از آن قادر نبود نبود انجام دهد.

تحلیل رمان بازگشت نوشته‌ی گلی ترقی، بمانم یا برگردم؟

گلی ترقی نویسنده‌‌ی ایرانی متولد ۱۷ مهر ۱۳۱۸ است. پدرش لطف الله ترقی مدیر مجله‌‌ی ترقی بود. گلی ترقی فارق التحصیل رشته‌‌ی فلسفه از آمریکاست و هم اکنون در فرانسه زندگی می‌کند.

اولین مجموعه داستان او به نام من چگوارا هستم در سال ۱۳۴۸ توسط انتشارات مروارید منتشر شد. داستان بزرگ بانوی روح من از او به زبان فرانسه ترجمه شد و در سال ۱۹۸۵ این داستان به عنوان بهترین قصه‌‌ی سال فرانسه برگزیده شد.

فیلم درخت گلابی ساخته‌‌ی داریوش مهرجویی که در سال ۱۳۷۶ ساخته شد اقتباسی از داستان کوتاه اوست. عمده‌‌ی آثار گلی ترقی غیر از خواب زمستانی و اتفاق داستان کوتاه بوده اند. رمان بازگشت جدیدترین اثر اوست. این کتاب در تابستان ۱۳۷۹ توسط انتشارات نیلوفر به چاپ رسیده است.

در ابتدای تحلیل رمان بازگشت خلاصه‌ای از رمان را مرور می‌کنیم. ماه سیما شایان پنجاه و پنج ساله، بیست و دو سال است مقیم پاریس است. شوهرش سال‌ها قبل بنا به دلایلی به تهران بازگشته است.

فیلم درخت گلابی ساخته‌‌ی داریوش مهرجویی که در سال ۱۳۷۶ ساخته شد اقتباسی از داستان کوتاه اوست. عمده‌‌ی آثار گلی ترقی غیر از خواب زمستانی و اتفاق داستان کوتاه بوده اند. رمان بازگشت جدیدترین اثر اوست. این کتاب در تابستان ۱۳۷۹ توسط انتشارات نیلوفر به چاپ رسیده است.

و هر دو پسر او در آمریکا زندگی می‌کنند. او سال هاست که نمی‌داند در فرانسه بماند یا برگردد؟ سرانجام بر تردیدهایش غلبه می‌کند و به تهران باز می‌گردد اما تهران آن تهرانی نیست که او می‌شناخته.

رمان بازگشت در نه فصل روایت می‌شود. راوی داستان دانای کل است. شخصیت اصلی داستان زنی به نام ماه سیما شایان است. او به نوعی نماینده‌‌ی مهاجرینی است که سالیان سال است که در دو راهی ماندن و یا برگشتن دست و پا می‌زنند.

رمان بازگشت به دسته‌‌ی ادبیات مهاجرت تعلق دارد. گلی ترقی همواه در انتخاب سوژه‌‌ی داستان هایش به سراغ موضوعاتی می‌رود که برگرفته از زندگی شخصی و حاصل تجربه‌های شخصی خود اوست. او به عنوان نویسنده‌ای مهاجر مساله‌‌ی مهاجرت، غربت، ایرانیان مهاجر، تقابل سنت ها، نسل ها، و تضاد و تقابل بین سنت و مدرنیته را دستمایه‌‌ی آثار خود قرار داده است.

واکنش انسان‌های مهاجر از جمله ایرانیان مهاجر به مهاجرت و زندگی در کشوری دور از وطن خود متفاوت است. در این بین عده‌ای هستند که گذشته را بی عیب و نقص می‌دانند.

و آن را بهشتی از دست رفته می‌دانند. آثار گلی ترقی شاید از جمله آثاری باشد که حسرت و اندوه برای گذشته در اغلب آن‌ها بسیار به چشم می‌خورد. در رمان بازگشت نیز به نوعی تمامی دغدغه هایی که گفتیم، کم یا زیاد به چشم می‌خورد.

رمان بازگشت به دسته‌‌ی ادبیات مهاجرت تعلق دارد. گلی ترقی همواه در انتخاب سوژه‌‌ی داستان هایش به سراغ موضوعاتی می‌رود که برگرفته از زندگی شخصی و حاصل تجربه‌های شخصی خود اوست. او به عنوان نویسنده‌ای مهاجر مساله‌‌ی مهاجرت، غربت، ایرانیان مهاجر، تقابل سنت ها، نسل ها، و تضاد و تقابل بین سنت و مدرنیته را دستمایه‌‌ی آثار خود قرار داده است.

رمان سراسر پر است از انتقاد به وضع اخلاقی، روحی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی کشور و جامعه‌‌ی ایران. اما این انتقادها بصورت خطابه هایی پر از خشم و بغض از زبان شخصیت‌های داستان است. و بصورت زیر متن و یا درونمایه‌‌ی عمیق در نیامده است.

ببین عزیزم، ما هر روز یه حرفی می‌زنیم. خودمون هم نمی‌دونیم چی می‌گیم یا چی می‌خوایم. یه روز امیدواریم، یه روز نا امید. یه روز به فکر مهاجرتیم، یه روز به فکر موندن. می‌گن گاوا مریضن، گیاه خوار می‌شیم. می‌گن سبزیا رو با فاضلاب آبیاری می‌کنن، نخود لوبیا میخوریم، می‌گن هوا آلوده ست نفس نمی‌کشیم.

از بس شیر خشت و خاکشیر و سیاه دونه خوردیم، مدام شکم روش داریم. چی برات بگم؟ نمی‌دونم چرا این قدر به فکر سلامتی و طول عمر هستیم، چرا این قدر از مرگ وحشت داریم. هر کی جای ما بود، تا حالا ده بار خودکشی کرده بود.

و در مقابل تصویری که از غرب می‌دهد تصویری ایده آل و بدون عیب و نقص است. به نوعی مدینه‌‌ی فاضله‌ای است که در مقابل ایران به تصویر می‌کشد. تصویری که مطمئنا به دور از واقعیت است.

وقتی برگشت، تصمیمش را گرفته بود. خانه‌‌ی واقعی‌اش باغ دماوند بود، اما خانه‌‌ی دومی هم داشت. خانه‌ای کوچک بدون دردسرهای معمول. بدون اسارت در دام تشریفات اداری و گرفتاری‌های دیگر.
همین به نوعی خشم و عصبانیت گلی ترقی در به تصویر کشیدن ایران بعد از انقلاب منجر شده است که شخصیت‌ها فقط سوی تاریک داشته باشند، بداخلاق، عصبانی و بی هویت هستند.

از گذشته، از افکار از آمال و آرزوهای شخصیت اصلی و سایر شخصیت‌های چیز زیادی دستگیرمان نمی‌شود و شخصیت‌ها عمق چندانی ندارند.

و داستان در پرداختن به مساله‌‌ی مهاجرت به عنوان سوژه‌‌ی اصلی رمان تنها بصورت سطحی و شعاری و بسیار کلیشه‌ای رفتار کرده است.و از سوی دیگر در مورد مساله‌‌ی به این مهمی و جهانشمولی یکطرفه و سطحی به قضاوت پرداخته است.

از دیگر آثار گلی ترقی می‌توان به مجموعه داستان جایی دیگر (۱۳۷۹- انتشارات نیلوفر)، فرصت دوباره(۱۳۹۳- انتشارات نیلوفر) و رمان‌های خواب زمستانی(۱۳۵۴، انتشارات آگاه)، اتفاق(۱۳۹۳، انتشارات نیلوفر) اشاره کرد.