ادبیات ایران

سبک شناسی لایه ای شیوه ای نو در بررسی سبکی متون ادبی

نویسنده: مرجان مخبریانی

منتشر شده در ۱ فروردین ۱۳۹۷

۲ زمان مطالعه: 3 دقیقه

در میان روش های گوناگون سبک شناسی، سبک شناسی لایه ای بر پایه علم زبان شناختی است و روشی جدید برای بررسی سبکی محسوب می شود. این روش، مبانی سبک ساز را در پنج لایه واکاوی می نماید که عبارتند از: لایه های آوایی، واژگانی، بلاغی، نحوی، ایدئولوژیک. از این مسیر، منتقد به سبک مولف پی خواهد برد.

در میان روش های گوناگون سبک شناسی، سبک شناسی لایه ای بر پایه علم زبان شناختی است و روشی جدید برای بررسی سبکی محسوب می شود. این روش، مبانی سبک ساز را در پنج لایه واکاوی می نماید که عبارتند از: لایه های آوایی، واژگانی، بلاغی، نحوی، ایدئولوژیک. از این مسیر، منتقد به سبک مولف پی خواهد برد.

سبک شناسی لایه ای شیوه ای نو در بررسی سبکی متون ادبی

سبک شناسی به عنوان یک نظام مطالعاتی قدمت چندانی ندارد و خاستگاه این علم آلمان قرن بیستم می باشد. مطالعات سبک شناسی به بررسی شاخه های حاکم بر متون و آثار ادبی می پردازد. در این میان عناصر سبک ساز از جمله ساختار زبانی و لغوی اثر، اندیشه و عواطف گوینده و کارکرد صناعات ادبی و بلاغی می تواند روشی برای تعیین سبک فردی نویسنده باشد.

بیشتر بخوانید: تحلیل ویژگی های اشعار شمس لنگرودی با توجه به برخی نارسایی های زبانی در شعر

دکتر سیروس شمیسا، سبک را وحدتی دانسته که به طور مکرر و با بسامدی بالا در اثر یا آثار کسی به چشم می خورد. در قرن نوزدهم مطالعات ادبی دچار تحول عظیمی شدند و زبان با رویکردهای علمی آن مورد بررسی قرار گرفت و راهی برای مطالعه و تفسیر متن ادبی از منظر مسائل زبانی گشوده شد. رویکردهای نوین سبک شناسانه بعد از قرن بیستم این قلمرو را از سبک شناسی سنتی متمایز ساخته است. اگر معیار منتقدین در قبل از قرن بیستم حوزه های بلاغی و فن خطابه بود امروزه سبک شناسی بر مطالعات متنی و شاخه های زبان شناسی، سنگ بنای خود را بنا نهاده است.

دکتر فتوحی در کتاب سبک شناسی خود به تقسیم بندی جدیدی از سبک پرداخته و آن را به دو شاخه نظری و عملی محدود کرده است. در بررسی سبک شناسی نظری بیست و سه رویکرد در چهار قلمرو سنتی، زبان شناسی، فرهنگی و اجتماعی و در سبک شناسی عملی لایه های پنج گانه را معرفی و بررسی می نماید که عبارتند از: لایه های آوایی، بلاغی، نحوی، واژگانی و ایدئولوژیک.
رویکردهای سنتی مجموعه ای از روش هایی است که در آن ها عامل ذوق و احساس و شم شخصی و دریافت شهودی دخالت دارند.

در رویکردهای جدید، روش های اثباتی و عینیت گرایی مطرح است. در مقایسه با روش های سنتی و نو می توانیم به تحقیقاتی از افرادی چون “اسپیتزر” اشاره داشت که تحت تاثیر عقاید فروید به کندو کاو جهان ذهن مولف پرداخته است. “فردینان دو سوسور” و پیروانش نیز سبک شناسی را نظامی میان زبان شناسی و نقد ادبی تلقی می کنند یا ساختارگرایان که تحت تاثیر فرمالیست ها، سبک شناسی ساختارگرا را بنا نهادند. و یا پیروان “هرمنوتیک” که با پررنگ کردن نقش خواننده و اصالت بخشی به دریافت او، “سبک شناسی تاثری” را پایه نهاده اند.

لذا این شیوه ها بیانگر این است که بررسی های سبک شناسانه انحصار شدن در یک چارچوب خاص را بر نمی تابد و با شناخت روش های مختلف نظری و عملی به این ادراک می رسیم که حصرگرایی در یک چارچوب نمی تواند پاسخگوی این گونه مطالعات ادبی باشد.

لذا رویکردهای میان رشته ای محقق را از حصرگرایی خارج ساخته و با پله زدن به دانش های چند رشته به کشف نهفته های بی شماری می پردازد. در این راستا در این مفهوم با توجه به کتاب “مجالس سبعه” مولانا در خطبه اول می توانیم این نوع از سبک شناسی را بهتر درک کرده و شناسائی نماییم.
مجالس سبعه از کلیدهای فهم مثنوی است و تالی فیه مافیه است. در هفت خطبه نوشته شده که نشان از کلام خطابی مولانا در آن است.

بیشتر بخوانید: شعر حجم با یدالله رویایی ، از تو می آید راه، و چاه می شود و راه در انتها به چاه می افتد

بررسی پنج لایه مطرح شده دراین آثار مولانا را با لایه آوایی آن شروع می کنیم. در لایه آوایی کارکرد میان آواها و اصوات زبان بررسی می شود. تغییرات آوایی به برونه زبان مرتبط هستند اما بر ساخت های معنایی نیز بی تاثیر نمی باشند.

بررسی سبک شناسی از این رهگذر به تاثیر زیبایی شناسیک آواها در سخن ادبی و ایجاد نظام های صوتی در ساخت آرایه های لفظی و بدیعی مانند سجع و جناس و وزن و واج آرایی می پردازد. سطح آوایی و موسیقایی در هر نوشتار متفاوت است از آنجا که نثر، فاقد موسیقی بیرونی یعنی وزن و قافیه است. موسیقی درونی که زاییده سجع و جناس و انواع تکرارها است در نثر مشاهده می شود. در خطبه اول مجالس سبعه بافت زبانی خطبه به عنوان یک فن ادبی بر پایه عناصر آوایی چون جناس و سجع بنا نهاده شده است. در بخش لایه بلاغی بر خلاف سطح آوایی آن دسته از صورت های زبانی را شامل می شود که در معنا نیز اثر گذار است و بر درونه زبان استوار است. در واقع نوعی تحلیل “معنا شناسیک” نام می گیرد.

ادبیات و زبان یک چیزند و آنچه به زبان، ادبیت می بخشد کیفیت کاربردهای بلاغی و صورت های مجازی زبان است.

تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه از جمله صناعاتی هستند که شاعر به کمک آن ها صورت کلام خود را برجسته می سازد. از قواعد زبان معیار فاصله می گیرد. در مجلس اول، تشبیه در قیاس با دیگر صنایع بکار رفته در بافت سخنان مولانا از بسامدی بالاتر برخودار است اگرچه از مجاز و استعاره و کنایه نیز خالی نمی باشد.
در لایه دیگر این مدل بررسی بررسی سبکی، موضوع علم نحو و ساختار جملات مطرح می شود. همان گونه که می دانیم ارتباط زبانی انسان از طریق جمله صورت می گیرد. چیدمان کلمات در جمله و طول و نوع جملات، همگی نحو بیان یک شاعر یا یک نویسنده را نشان می دهد. دراین روش با بررسی متغیرهای نحوی مانند: وجه فعل، قید و صفت و زمان افعال می توانیم پیوند نویسنده را با دیدگاه و جهان بینی وی دریابیم.

بهره گیری از وجه های مختلف افعال می تواند درجه قطعیت متن را در موضع ضعف یا اقتدار قرار دهد. مثلا استفاده از وجه اخباری فعل و یا امری، موضع اقتدار نویسنده است و درجه قطعیت متن نیز بالاست. وجه التزامی، دعایی و شرطی حاکی از درجه قطعیت پایین متن و موضع ضعف نویسنده است. بر این اساس در مجالس سبعه با بسامد بالای وجه اخباری نسبت به وجه امری و شرطی درجه قطعیت متن را بالا برده و موضع اقتدار نویسنده را نشان می دهد. .

در لایه واژگانی، هنر واژه گزینی مطرح است و کار سبک شناس، بررسی لایه های واژگانی است. از جمله سطوح موثر و مهم زبانی در یک اثر ادبی به شمار می آید. نوع واژه ها را بر اساس عینی بودن و ذهنی بودن یا تیره و روشن بودن یا صریح و ضمنی بودن و یا نشان دار و بی نشان بودن و تخصصی می توان تقسیم بندی کرد. واژگان عینی مانند: گل، خار و دریا که صفت سبک را محسوس و نوع سخن را به سمت داستانی سوق می دهد. بنابراین با انتخاب نوع واژه که نام برده شد به چگونگی صفت سبکی و نوع سخن می توانیم پی ببریم. واژگان ذهنی مانند: عشق، ذوق، دانا صفت سبک را انتزاعی و نوع سخن را فلسفی رقم می زند. در بررسی واژگان خطبه اول مجالس سبعه، واژگان عینی بسامدی بالاتر نسبت به واژگان ذهنی داشته است.